۶۷ هزار فک خزری
استادیار پژوهشکده آبزی‌پروری آب‌های داخلی در این باره اظهار می‌کند: دریای خزر به عنوان بزرگ‌ترین دریاچه دنیا، دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که نمی‌توان در جایی دیگر از زیست کره آن را مشاهده کرد.
وجود گونه‌های ماهیان خاویاری که از آنها به عنوان فسیل‌های زنده نام برده می‌شود و نیز فُک دریای خزر از مهم‌ترین مواردی است که می‌توان به آن اشاره کرد.
علیرضا میرزاجانی می‌افزاید: در کره‌زمین ۳۴ گونه شیر دریایی، سیل یا فُک شناخته شده است فُک خزری گونه‌ای است که فقط در دریای خزر وجود دارد. ساحل‌نشینان گیلان این‌گونه را با نام محلی «سگ آبی» می‌شناسند. این جانور به عنوان حلقه نهایی زنجیره غذایی در زیست‌بوم دریای خزر نقش مهمی ایفا می‌کند. وی می‌گوید: فک در گذشته‌ای نه‌چندان دور در زندگی و اقتصاد مردم نیمه شمالی دریای خزر تاثیر گذار بود. جمعیت فُک خزری در حدود ۱۰۰ سال پیش حدود یک میلیون مورد بوده که با تغییرات هیدرولوژیک دریای خزر به حدود ۴۷۰ هزار مورد در سال ۱۳۴۰ رسید. کاهش جمعیت فُک خزری با شیب ۳ تا ۴درصدی سالانه ادامه یافت، به طوری که جمعیت آن در سال ۱۳۸۰ در حد ۳۷۵هزار مورد قرار گرفت. این گونه از سال ۱۳۸۷ با برآورد جمعیت حدود ۱۱۱هزار فرد در فهرست گونه‌های «در خطر انقراض» اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت قرار گرفت. آخرین برآورد جمعیت آن در سال ۱۳۹۱ انجام گرفت که در حد ۶۷هزار مورد گزارش شده است.
دلایل کاهش جمعیت فک خزری
میرزاجانی از دلایل کاهش جمعیت فُک خزری به عوامل طبیعی مثل سرمازدگی و شکار شدن آنها توسط حیوانات دیگر اشاره می‌کند. افزایش انواع آلودگی‌های محیط‌زیستی در دریای خزر، به طور غیرمستقیم کاهش جمعیت فک‌ها را در پی داشته، اما کاهش شدید منابع غذایی مثل ماهیان دریای خزر به ویِژه کیلکا ماهیان و افزایش عامل بیماری زای ویروسی از دلایل اصلی کاهش جمعیت آنها در ۲ دهه اخیر به شمار می‌روند. علاوه برشیوه‌های مختلف ماهیگیری که عامل مرگ و میر صد‌ها و بلکه هزار‌ها فُک در بخش‌های مختلف خزر بوده است؛ گیر افتادن در دام‌های نایلونی که به صورت دیواری برای صید ماهیان نصب می‌شوند، گیر افتادن در دام‌های دور ریخته شده و تورهای محاصره‌ای پره وکشته شدن توسط صیادان، تعقیب گله‌های کیلکا ماهیان و نزدیک شدن به شناور‌ها و کشته‌شدن توسط ضربات صیادان، تلفات این موجود را در پی داشته است. این پژوهشگر بیان می‌کند: در برخی مواقع تعداد و گستره دام‌های صیادی در حاشیه جنوبی دریای خزر به قدری زیاد است که نمی‌توان اثرات منفی آنها را کم فرض کرد. بر اساس آمار سال ۱۳۸۶ حدود ۸۰۰ هزار رشته دام کشف شد که گستره وسیعی از پهنای دریای خزر را می‌توانند پوشش دهند و تلفات زیادی را باعث شوند.
وی بیان می‌کند: سواحل ایرانی دریای خزر زیستگاه تکثیری این‌جانور محسوب نمی‌شود و به سختی می‌توان آنها را مورد بررسی و ارزیابی قرار داد.برخی مطالعات انجام شده بر لاشه‌های انتقال یافته این جانور به ساحل گیلان، اطلاعاتی را از وضعیت زیست‌شناسی گونه، غلظت آلاینده‌ها در بافت‌های آن و وضعیت جمعیت در دسترس قرار داده است؛ به طور مثال تعداد لاشه‌های یافته شده در سال ۱۳۹۲ حدود یک‌سوم میزان سال ۱۳۷۵ بوده که نشان‌دهنده افت شدید جمعیتی و حضور کمتر آن در نواحی جنوبی خزر است. در سال ۱۳۸۰ به طور متوسط در هر کیلومترمربع از ساحل جنوبی دریای خزر حدود ۲ لاشه یافت شد که همگی حین ماهیگیری کشته شده بودند.
اهمیت حفاظت از فک‌ها
میرزاجانی با تاکید بر اهمیت حفاظت از فک‌های خزری می‌گوید: در سالیان اخیر ضرورت انجام برخی اقدامات حفاظتی فُک خزر با مسئولیت تمامی ۵ کشور حاشیه پذیرفته شده است. بر این اساس علاوه بر محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های شکار و صید، شبکه‌ای از مناطق ویژه حفاظت فُک شامل مناطق دریایی و ساحلی در نظر گرفته شده است. این مناطق شامل حدود ۱۸ ناحیه بوده که در سراسر خزر و عمدتا در مناطق شمالی و میانی خزر پراکنش یافته‌اند. با فراهم‌آوری منابع مالی، انسانی و پشتیبانی لازم در این مناطق علاوه بر مطالعات تخصصی، برخی اقدامات حفاظتی برای کاهش مرگ و میر و افزایش تعداد آنها در نظر گرفته شده است.
وی یادآور می‌شود: در ایران مناطق گمیشان و میانکاله در طبقه ۳ شبکه مناطق ویژه حفاظت فُک قرار گرفته است. همزمان با برنامه‌های آموزشی و اطلاع رسانی ، گروه‌های امداد و نجات از علاقه‌مندان و دوستداران حیات وحش تشکیل شده است. همچنین یک مرکز درمانی و تحقیقاتی فُک خزر در سال ۱۳۸۹ در استان گلستان راه اندازی شد که تعداد زیادی از فُک‌های مجروح و به‌دام افتاده را درمان کرده و به طبیعت خزر بازگردانده است. منطقه مصب سفیدرود و ناحیه‌ای در حوالی رضوانشهر در گیلان نیز جز و مناطق پیشنهادی کشور ایران به شمار رفته تا نقش موثرتری برای حفاظت از فُک انجام گیرد
این پژوهشگر در پایان تصریح می‌کند: مدیریت صحیح ماهیگیری و اعمال محدودیت‌های زمانی و مکانی صید، ممنوعیت استفاده از برخی دام‌ها و برنامه‌های آموزشی نجات و درمان کمک موثری به بقای فُک‌ها در آب‌های ایران خواهد کرد.
همچنین همه ۵ کشوری که در قالب فعالیت مراکز فُک، مسئولیت حفاظت این گونه را به عهده گرفته‌اند، باید آن را در کمیسیون منابع زنده آبزی خزر لحاظ کنند، چرا که اجرای طرح حفاظت فُک خزر، حفاظت ذخایر ماهیان و صید پایدار آنها را در برداشته و رهیافتی برای بهبود اکوسیستم خزر است.