ارزیابی اثرات محیط زیستی(EIA) (Environmental Impact Assessment)، روشی است که در آن اثرات ناشی از انجام یک پروژه یا عملیات آن بر محیط زیست بررسی و پیش بینی می گردد تا در هنگام انجام پروژه، با توجه به شناخت وضعیت موجود و نوع اثرات، عملیات بصورتی انجام پذیرد تا کمترین اثر بر محیط زیست وارد گردد.ارزﻳﺎﺑﻲ اﺛﺮات ﻣﺤﻴﻄ زیستی ﻓﺮاﻳﻨﺪ و ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺮرﺳﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت رﺳﻤﻲ ﺟﻬﺖ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ اﺛﺮات ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎ و ﻋﻤﻠﻜﺮدﻫﺎی ﻳﻚ ﭘﺮوژهﺑﺮ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ، ﺳﻼﻣﺖ اﻧﺴﺎن ﻫﺎ و رﻓﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﻚ ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎی ﭘﺮوژه ﻫﺎ ، ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ و ﻃﺮح ﻫﺎ ﺑﺮ اﺟﺰایﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ،ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ،ﺑﻴﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ،ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اﻗﺘﺼﺎدی،اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ اﺳﺖ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ارزﻳﺎﺑﻲ اﺛﺮات ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ اﺑﺰار ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰی،اﺛﺮاتﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﻲ ﻳﻚ ﭘﺮوژه را ﺑﺮ روی ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ.هدف نهایی از مطالعات ارزیابی اثرات محیط زیستیدستیابی به توسعه پایدار در قالب برنامه های اقتصادی هماهنگ با اصول حفاظت از محیط زیست و ممانعت از تخریب و تهی سازی منابع تجدید شونده و غیر قابل تجدیدمی باشد.
پایش محیط زیست (Environmental Monitoring) کلیدی است برای تکمیل مطالعاتEIA و پایش محیط زیستی یک پروژه علی‌رغم عدم وجود نگرانی از بروز احتمالی یک یا چند پیامد ناسازگار و حتی باشدت و اهمیت کم در اثر فعالیتهای آن پروژه از اهمیت زیادی برخوردار است.
پایش محیط زیستی به منظور گردآوری و ارزیابی اطلاعات جهت موارد زیر به کارمی رود:
- برقرار کردن و تثبیت شرایط اساسی و حیاتی
- تعیین اثرات محیط زیستی در حین اجرای پروژه
- کنترل وضعیت موجود با شرایط استاندارد
- تائید صحت اثرات پیش بینی شده و یا مشخص نمودن میزان کاهش اثرات
EIAاولین بار در کشور آمریکا مطرح شد. زمانیکه کتاب بهار خاموش نوشته را شل کارسون در سال 1962 منتشر شد ، آگاهی های عمومی نسبت به موضوع محیط زیست در آمریکا به نسبت بالا رفت و باسرعت تا نیمه دهه 60 رشد کرد.با چنین پیش زمینه های اجتماعی ،در سال 1970 قانونملی خط مشی محیط زیستی تدوین شد و برای اولین بار لزوم بکار بردنEIAبرای پروژه های بزرگ اجباری شد.قانونملی خط مشی محیط زیستی مفهوم سیستمEIAرا فراتر از مرزهای آمریکا بسط داد و مقری برای معرفی خط مشیEIAدر خیلی از کشورهای اروپایی و آسیایی شد.پس ازآمریکا که پیشگام بود، کشورهای دیگر شامل کانادا1973-استرالیا 1974- تایلند1975- فرانسه 1976- فیلیپین 1978-هلند 1981 -ژاپن1984 و تعداد دیگری از کشورهای اروپایی در سال 1985مقرراتEIA خود را تکمیل و ارائه نمودند. برای وضع قوانینEIA در کشورهای گوناگون نیاز به ابزارهای مختلفی است که این شرایط در تمام کشورها در سال 2002 مهیا شده است.با این وجود بسیاری از کشورها قبلا از مقررات کشورهای اروپایی که در سال 1985 وضع شده بود استفاده می نمودند.
در ایران ارزیابی آثار محیط زیستی در عین اینکه مفهومی جدید است ولی به لحاظ سابقه تاریخی می تواننشانه های آنرا با عناوین دیگر و به شکل ساده تر در قوانین محیط زیست قبلی جستجو کرد.سازمان حفاظت محیط زیست بر اساس ماده 6 قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست و وظایفی که به لحاظ انجام مطالعات و بررسی های محیط زیستی پیش بینی شده بود در سال 1354 در ساختار تشکیلاتی خود یک بخش ویژه بنام دفتر بررسی اثرات توسعهایجاد نمود که وظیفه این دفتر بر اساس شرح وظایف مصوب، بررسی اثرات فعالیت های مختلف در محیط زیست بود. در سال 1358 با کوچک شدن ساختار تشکیلاتی سازماندفتر بررسی اثرات توسعه نیز منحل شد.با توجه به اهمیت موضوع وبا پیگیری سازمان حفاظت محیط زیست ارزیابی اثرات محیط زیستی از سال ۱۳۷۳در کشور ما نیز جایگاه قانونی یافته است .براساس مصوبه شورایعالی حفاظت محیط زیست مجریان پروژه هایی مانند طرح های بزرگ صنعتی،کشت و صنعت،فرودگاه،پالایشگاه و.....بایستی به همراه گزارش امکان سنجی ومکان یابی نسبت به تهیه گزارش ارزیابی اثرات محیط زیستی اقدام کنند. از جمله طرح هایی که مشمول ارزیابی اثرات محیط زیستی می شود احداث واحدهای پرورش ماهی و سایر آبزیان به وسعت بیش از 10هزار‌مترمربع می باشد.
تیلاپیاniloticusOreochromis از خانوادهcichlidae یک ماهی با اندازه کوچک و یا متوسط بوده و متعلق به منطقه تروپیکال آبهای داخلی افریقا و آبهای لب شور سواحل شرقی اقیانوس اطلس می باشد.تیلاپیای نیل یکی از گونه های مهم صنعت آبزی پروری محسوب می شود.امروزه این ماهی بعنوان یک گونه کلیدی در پرورش ماهی بوسیله سازمان فائو در کشورهای مختلف معرفی شده است.در سال 2012 میزان تولید تیلاپیا در جهان در حدود 3/2 میلیون تن بوده است.مهمترین کشورهای تولید کننده تیلاپیا عبارتند از: چین ،اندونزی ،تایلند ،مصر ،فیلیپین و برزیل. از 80 گونه ماهی تیلاپیا تعداد 9 گونه از آنها پرورش داده می شود که مهمترین و اصلی ترین گونهتیلاپیای نیل می باشد. این گونه در استخر،تانک های بتنی،کانالهای جریان دار و قفس و بصورت گسترده، نیمه متراکم ،متراکم ،تک گونه ای ،چند گونه ای و تک جنسی پرورش داده می شود.
ماهی تیلاپیا به علت رشد سریع،قابلیت سازگاری مناسب در آبهای شور، لب شور و شیرین و ارزان بودن در سالهای اخیر مورد توجه بسیاری از کشورهای جهان قرار گرفته است.مهمترین مشخصات آن کوتاه بودن دوره تولیدمثلی، رشد سریع، مقاومت در برابر عوامل محیطی مانند تغییرات دما،شوری،اکسیژن محلول،PH و بیماریها می باشد.
با توجه به اینکه ماهی تیلاپیا در اکوسیستم های آبی مختلف بسرعت سازگاری پیدا می کند از سالهای اخیر نگرانی هایی به علت احتمال فرار و ورود آن به منابع آبی بوجود آمده است.جهت رفع این نگرانی ها در کشورمان الزامات قانونی برای اجرای مطالعاتEIA وجود دارد.ارزیابی اثرات محیط زیستی طرح های توسعه یکی از روشهای متداول برای دستیابی به توسعه پایدار است و به عنوان ابزار مناسبی در دست مدیران می باشد که با توجه به نتایج آن امکان انجام اقدامات لازم جهت رفع یا کاهش اثرات بالقوه محیط زیستی ناشی از اجرای فعالیتهای مورد نظر را فراهم می سازد.
گونهniloticusOreochromisدر سال 1387 توسط موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور از اندونزی به ایران وارد شد. هدف از ورود آن افزایش تنوع گونه ای،توسعه صنعت پرورش متراکم ماهیان گرمابی در مناطق مستعد،تامین غذا ،رونق اقتصادی وافزایش اشتغال زایی در جامعه بوده است.مطالعات بررسی اثرات محیط زیستی پرورش ماهی تیلاپیا در آب لب شور منطقه بافق استان یزد برای اولین بار در ایران انجام شد. بدنبال آن دو مطالعه دیگر در استان های تهران وسمنان صورت گرفت. بر اساس مطالعات انجام شده در استان یزد بدلیل ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﺷﺒﮑﻪ ﺟﺎده ای ﻣﻮﺟﻮد، دﺳﺘﺮﺳـﯽ ﺑـﻪ ﻣﻨﺒـﻊ ﺗﺄﻣﯿﻦ آب زﯾﺮزﻣﯿﻨﯽ (ﻟﺐ ﺷﻮر)، ﻧﺒﻮد ﮐﺎرﺑﺮیﻫﺎی ﺣﺴﺎس و آﺛﺎر و ﺑﻨﺎﻫﺎی ﻣﻬﻢ در ﻣﻨﻄﻘﻪ، ﻋﺪم ﭘﻮﺷﺶ ﻣﺤﺪوده ﻃﺮح ﺑـﺎ زﯾﺴﺘﮕﺎهﻫﺎی ﺣﺴﺎس، ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑـﻮدن ﮐﯿﻔﯿـﺖ آب زﯾﺮزﻣﯿﻨـﯽ ﺑﺮای ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرﺑﺮیﻫﺎ و ﺳﺮرﯾﺰﺷﺪن ﺟﺮﯾـﺎن آب زﯾﺮزﻣﯿﻨـﯽ در ﮐــﻮﯾﺮ ﭘــﺎﯾﯿﻦ دﺳــﺖو ﺗﺒﺨﯿــﺮ آن، ﻧﺒــﻮدﺟﺮﯾــﺎنﻫــﺎی رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎی ﺳﻄﺤﯽ داﺋﻤﯽ و ﻧﺪاﺷﺘﻦارﺗﺒـﺎط ﺑـﺎ آب ﻫـﺎی آزاد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﻓـﺮار ﮔﻮﻧـﻪ از ﻣﺤـﯿﻂ ﭘﺮورش، اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﻀـﺎﻫﺎی ﻣﻮﺟـﻮد در ﻧﯿﻤـﻪ اول ﺳـﺎل ودرﻧﺘﯿﺠﻪاﻓـﺰاﯾﺶ ﭘﯿـﺪا ﻧﮑـﺮدن ﻫﺰﯾﻨـﻪ ﻫـﺎی زﯾﺮﺳـﺎ ﺧﺘﯽ و اﻓﺰاﯾﺶ درآﻣﺪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺟﻨﺒـﻪ ﻫـﺎی ﻣﻨﺎﺳـﺐ اراﺿـﯽ ﻓﻌﻠـﯽﺟﻬﺖ ﭘﺮورش اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ. ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟﻤﻊﺑﻨﺪی ﮐﻠﯽ اﯾـﻦ ﻃـﺮح اﺛﺮﻫـﺎی ﻣﻨﻔـﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﺮ ﻣﺤﯿﻂ اﻃﺮاف ﻧﺪارد و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧـﻮ ع و ﻣﺎﻫﯿﺖ اﺛﺮﻫﺎی ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺷﺪه و ﺑﺮآﯾﻨﺪ آنﻫﺎ، اﺟﺮای آن با در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫـﺎی ﻣـﺪﯾﺮﯾﺖ ﻣﺤﯿﻄ زیستی توﺟﯿـﻪ ﭘـﺬﯾﺮ ﺑــﻮده و ﺗﻮﺻﯿﻪشده است. همچنین در بررسی های استان سمنان نیز در سه منطقه سمنان،آران و گرمسار یک منطقه مناسب معرفی شده است.
تاریخچه تولید ماهی تیلاپیا در کشور چین شامل سه دوره می باشد: از سال 1957 الی 1978 گونهOreochromis mossambicus. از سال 1978 الی 1985Oreochromis niloticusوOreochromismossambicus و هیبرید این دو گونه.از سال 1985 الی 2000 از هیبریدOreochromis niloticusوaureusOreochromisو از سال 2000 به بعد از زیرگونه های دیگر نیز استفاده شده است.در سال 2012 تولید آبزیان پرورشی در چین به 41108306 تن رسید.در این کشور قوانینEIA برای اولین بار در سال 1979 به اجرا در آمد.این قوانین در سالهای 1981،1986 و 1988 اصلاح شدند.در سال 2003 قانون جدید تصویب شده و اجرای آن اجباری شد.
.png)
بر اساس سند شماره 23 سال 1997 مدیریت محیط زیست کشور اندونزی انجام مطالعاتEIA برای فعالیت هایی که بر محیط زیست تاثیر می گذارند اجباری می باشد.درمصوبات بعدی شامل سند شماره 3 سال 2000 و سند شماره 308 سال 2005 وزارت محیط زیست کشور اندونزی ،این فعالیت ها در قالب مدیریت آنالیز اثرات محیط زیستی و بررسی اثرات محیط زیستی تعریف شده است. در سال 2012 تولید آبزیان پرورشی در اندونزی به 3067660 تن رسید.
پرورش آبزیان در کشور مصر در دو دهه اخیر رشد چشمگیری داشته است.تولید آبزیان پرورشی در این کشور برابر با 1017738 تن و گونهOreochromis niloticusمهمترین آنها می باشد.بر اساس قانون محیط زست سال 1994 کشور مصر بایستی مطالعاتEIA بطور اجباری انجام شود. پس از انجام بررسی ها ،فعالیت های مورد نظر به سه دسته بدون نیاز به انجامEIA ،انجامEIA اجمالی و نیاز بهEIA کامل طبقه بندی می شوند.
.png)
براساس قانون سال 1992 وزارت منابع طبیعی و محیط زیست کشور تایلند پروژه هایی که در وسعت زیاد اجرا می شوند نیاز به انجام مطالعاتEIA دارند.فعالیتهای آبزی پروری در تایلند توسط ابزارهای قانونی مختلف رصد شده و پوشش داده می شوند.در سال 2012 تولید آبزیان پرورشی در تایلند به 1233877 تن رسید.
.png)
با در نظر گرفتن متوسط رشد سالانه آبزی پروری جهانی به میزان 8 درصد بین سال های 1970 الی 2003 میزان تولید تیلاپیا در کشورهای مهم تولید کننده در سال 2003در جدول زیر آمده است:
|
ردیف
|
نام کشور
|
میزان تولید(تن)
|
|
1
|
چین
|
806000
|
|
2
|
مصر
|
200000
|
|
3
|
فیلیپین
|
111000
|
|
4
|
تایلند
|
97000
|
|
5
|
اندونزی
|
72000
|
|
6
|
برزیل
|
65000
|
در امریکا فعالیت های آبزی پروری از جملهEIA بوسیله بالاترین روش های استاندارد به مرحله اجرا در می آید و بوسیله یک مکانیزم فدرالی کنترل می شود.در کانادا اتحادیه آبزی پروری ماهیان بومی(Aboriginal Aquaculture Association) برای ارزیابی اثرات محیط زیستی یک بررسی و مطالعه عملیاتی را برنامه ریزی کرده است. با توجه به دستورالعمل سال 2003 دولت کانادا برای ارزیابی اثرات محیط زیستی، بایستی از بهترین داده های علمی استفاده نمود.
.png)
Tilapia culture in California
.png)
Tilapia culture in Arizona
در جمهوری چک آبزی پروری عمدتا مربوط به آب شیرین و پرورش در استخرها انجام می شود.این کشور مقررات مربوط بهEIA را در سال 1992 وضع کرد. بعدا این مقررات در سالهای 1993 و 2004 تکمیل شدند.
در کشور انگلستان مقررات مربوط بهEIA بشکل قوانین متعددی وضع شده اند،از جمله مقررات نحوه پرورش ماهیان دریایی در سال 1999 .آبزی پروری در آبهای داخلی کشور انگلستان با استفاده از رودخانه ها و دریاچه ها با روش کاهش اثرات محیط زیستی موثر بوده است.اندازه گیریهای دقیق برای جلوگیری از تغییرات سطوح تروفیکی باعث افزایش کیفیت آب از جمله آب رودخانه ها شده است.اثرات خیلی کمی ناشی از فعالیت های آبزی پروری به تنهایی بر روی رودخانه ها و دریاچه ها وجود داشته است و می توانیم نتیجه بگیریم که این شیوه کنترل و تعدیل موثر بوده است(Telfer,T.C.et all.2009).
.png)
اثرات محیط زیستی و مخاطرات بر روی سلامتی انسان بستگی زیادی به اینکه ماهی در کجا،چگونه وچه زمانی تولید شده دارد.در مقایسه با کشورهای بزرگ تولید کننده در انگلستان بدلیل اینکه از زمان پرورش تیلاپیا مدت زمان زیادی سپری نشده اثرات محیط زیستی خیلی جزئی داشته است(Watterson,A.et all.2012).
.png)
امروزه پرورش ماهی تیلاپیا با روش های مختلف در قاره امریکا افزایش یافته است.کشت نیمه متراکم در بسیاری از کشورها و کشت متراکم در تانک با جریان آب ،پرورش در کانال ها و سیستم متراکم مدار بسته در امریکا رواج یافته است.یکی از روش های جدید تولید تیلاپیا،پرورش آن بصورت ارگانیک است ولی تجربیات محدودی در این زمینه وجود دارد.با این وجود بیشترین میزان مصرف و واردات فیله تیلاپیا در دنیا بوسیله امریکا و کشورهای اروپایی انجام می شود.بطوریکه 73% از واردات تیلاپیا در سال 2012مربوط به کشور امریکا می باشد.
.png)
تولیدتیلاپیادر طی سالهای2010- 1999در قاره آمریکا(ارقام به تن)
|
ردیف
|
نام کشور
|
1999
|
2000
|
2010
|
|
1
|
امریکا
|
9000
|
10000
|
17000
|
|
2
|
اکوادر
|
5000
|
8000
|
20000
|
|
3
|
برزیل
|
35000
|
40000
|
125000
|
|
4
|
کانادا
|
140
|
200
|
700
|
|
5
|
کاستاریکا
|
7000
|
7500
|
21000
|
|
6
|
کلمبیا
|
20000
|
21000
|
48000
|
|
7
|
کوبا
|
36000
|
39000
|
55000
|
|
8
|
مکزیک
|
102000
|
105000
|
182000
|
|
9
|
نیکاراگوا
|
400
|
500
|
3000
|
|
10
|
ونزوئلا
|
2000
|
2200
|
7000
|
استانداردهای جهانی برای پرورش مسئولانه تلاپیا(WWF,2009):
|
ردیف
|
عنوان فعالیت
|
الزامات مورد نیاز
|
|
1
|
مدارک مربوط به تائیدیه های قانونی
|
داشتن مجوز استفاده از آب - مدارک مربوط به پرداخت مالیات-رعایت مقررات قانونی در مورد کارگران-ارائه مدارک لازم در خصوص اثرات نوع فعالیت ابزی پروری بر کیفیت آب
|
|
2
|
اطلاعات مربوط به سایت مورد نظر
|
زمان راه اندازی سایت- سیستم آبرسانی- انجام بررسی های ضروری از جمله EIA- برنامه های توسعه آتی-تشریح فعالیت های اصلی-نظارت بر جلوگیری از ورود آلایندها
|
|
3
|
کیفیت آبهای الیگوتروف
|
شامل عمق شسی دیسک-غلظت فسفر و میزان کلروفیل
|
|
4
|
پایش کیفیت آب مورد استفاده
|
نیاز به اطلاعات 6 ماهه دارد
|
|
5
|
بررسی اثرات مصرف نوترینت ها
|
شامل میزان فسفر و نیتروژن که به سیستم پرورشی اضافه می شود ومیزانی که از فعالیت های آبزی پروری آزاد می شود
|
|
6
|
فرار از سیستم که یکی از موارد مهم استانداردهای مورد نظر جلوگیری از فرار ماهی از محیط اسارت می باشد
|
در این مورد بایستی از توری های فلزی و تورهایی با چشمه های مختلف استفاده نمود.همچنین در سیستم پرورزش در قفس حداقل فاصله انهای قفس با بستر بایستی 3 متر باشد.وحداقل بازدهی نر سازی در هر واحد کشت باید95 درصد باشد
|
|
7
|
حمل ونقل ماهیان زنده تیلاپیا
|
بایستی مطمئن باشیم که وسیله نقلیه راه فرار ندارد
|
|
8
|
کنترل شکارچیان
|
-
|
با توجه به مطالب ارائه شده و نیاز جامعه به تامین پروتئین بیشتر، پرورش ماهی تیلاپیا با رعایت استاندارد های موجود فقط در مناطق کویری ایران امکان پذیر بوده و نگرانی های موجود را رفع می کند.استانداردهای ارائه شده مربوط به سازمانWWF می باشد و مهمترین محورهای آن انجام مطالعات EIA، مطالعات پایش کیفیت آب مورد استفاده و انجام اقدامات لازم جهت جلوگیری از فرار ماهی از محیط اسارت می باشد.بنابراین با انجام تدابیر لازم و نظارت دقیق جهت رعایت استانداردها،پرورش تیلاپیا و توسعه آن در مناطق کویری ایران امکان پذیر می باشد.
.png)
دکتر محمود رامین
mrifro@yahoo.com