به حق می توان ادعا کرد که استان خوزستان غنی ترین استان از لحاظ منابع زیست محیطی و در عین حال حساس ترین استان کشور در اینخصوص نیز هست. دلیل این ادعا هم وجود منابع زیست محیطی آبی متنوع از قبیل رودخانه های بزرگ (کرخه، کارون، جراحی، مارون، زهره، ...) ، ساحل طولانی دریا با شبکه ای از منحصر به فرد خورها ، دریاچه های پشت سدها و در رأس همه اینها تالابهای بزرگ است. به جرأت می توان گفت که تالابهای استان و بیش از همه اینها دو تالاب هورالعظیم و شادگان، غیر از تالابهای جنوب عراق نظیری در خاورمیانه ندارند. این دو تالاب علاوه بر ظرفیت های زیست محیطی متنوع و بزرگشان از بعد شیلاتی دارای اهمیتی فراوان هستند به طوری که در سال 75-74 از تالاب هور شادگان به تنهایی 15 هزار تن ماهی از انواع باربوس های با ارزش نظیر بنی و شیربت و نیز کپور معمولی توسط صیادان محلی از آن صید گردیدکه در گزارش مربوطه پژوهشکده ثبت گردیده است. دیگر ظرفیت های اقتصادی این تالاب از قبیل دامپروری، گردشگری و ... در ردیف ظرفیت شیلاتی آن بوده است. اگر چه هورالعظیم به دلیل موقعیت مرزی آن به دلیل ملاحظات امنیتی مورد مطالعه در خوری قرار نگرفته است اما ظرفیت های آن بسیار فراتر و بیشتر از هور شادگان می باشد. بدین ترتیب اگر حق آبه این دو تالاب تامین شده و مدیریت مناسبی شوند حد اقل 30 هزار تن ماهی بدون هیچ گونه هزینه ای استحصال خواهد گردید. ظرفیت شیلاتی رودخانه های استان و ذخایر ماهیان بومی با ارزش آن مقوله دیگری است که باید جداگانه به آن پرداخت.
با توجه به این ظرفیت های عظیم شیلاتی و زیست محیطی است که این پژوهشکده وقت و انرژی فراوانی جهت مطالعه این منابع و معرفی ظرفیت آنها و در حد امکان محافظت از آنها و ذخایر ذی قیمتشان بگذارد و تا کنون موفق شده است گامهای مؤثری در این راستا بردارد. به گواهی اقدامات صورت گرفته می توان ادعا نمود که این پژوهشکده با حمایت و پشتیبانی مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور و نیز اداره کل شیلات استان، زیست محیطی ترین نهاد استان محسوب می شود.
از جمله اقدامات مؤثر به عمل آمده این پژوهشکده در راستای محافظت از منابع آبی استان و ذخایر آنها انجام مطالعات وسیع در رابطه با تکثیر و پرورش گونه های با ارزش این منابع و دست یابی به بیوتکنیک تکثیر و پرورش آنها است (بنی، شیربت، گطان، برزم). بر اساس این دستاوردها اداره کل شیلات استان یک مرکز تکثیر و پرورش برای این گونه ها در شهرستان دشت آزادگان احداث نمود و درحال حاضر سالانه میلیونها بچه ماهی از ماهیان محلی مذکور در این مرکز، تولید و در منابع مذکور رها سازی می شوند تا ذخایر در معرض آسیب آنها بازسازی و محافظت شوند.
یکی دیگر از اقدامات پژوهشکده در این راستا انجام مطالعات زیست محیطی بر روی رودخانه ها و تالابهای استان و معرفی ظرفیت های فوق العاده آنها به مدیران و مسئولان استان و کشور است.
متذکر می شود با بهره گیری از اطلاعات و اعداد و ارقام بدست آمده از مطالعات تالاب شادگان و طرح این موضوع در شورای اداری استان و ارائه گزارش به استاندار محترم، ظرفیت های تالابهای استان به خوبی معرفی شده و در پی آن احیاء و حفاظت از آنها در صدر اولویت های برنامه ریزان استان قرار گرفت به طوری که کمیته ای با نام"کمیته تالابها" مصوب گردید تا حفاظت از تالابها را پیگیری نماید.ضمناً معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست کشور این امر را الگو قرار داده و تشکیل کمیته مشابه به استانهای دارای تالاب را ابلاغ نمود.
اینها تنها دو اقدام نمادین از اقدامات گوناگون این پژوهشکده جهت حفاظت از منابع زیست محیطی استان است که به آنها پرداخته شد و حکایت از اهتمام این پژوهشکده به موضوعات زیست محیطی در استان است که مسلماً با حمایت مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور و در راستای سیاستهای کلان آن صورت گرفته است. مطمئناً همکاران ما در دیگر استانهای دیگر کشور نیز اقدامات مشابهی را دنبال می کنند.
متأسفانه و علیرغم حساسیت منابع آبی خوزستان اخیراً گونه و یا گونه هایی از آبزیان ناخواسته با نام عمومی"تیلاپیا" از طریق آبهای مشترک با کشور عراق وارد این منابع شده که به سرعت در حال افزایش و گسترش هستند. حداقل دو گونه از این ماهیان شناسایی شده اند که یکی از آنها گونه زیلی و دیگری به احتمال زیاد گونهAndinoacara rivulatus می باشد
- گونه زیلی (Tilapia zilli):
اولین بار یک قطعه از گونه فوق در شهریور ماه سال 1390توسط محققان این پژوهشکده در رودخانه کارون، پایین تر از منطقه دارخوین (نزدیک خرمشهر) و هنگام نمونه برداری از رودخانه بدست آوردند که بعد از بیومتری و زیست سنجی مربوطه و کسب اطمینان از شناسایی آن، موضوع طی یک نامه رسمی به مدیر کل وقت اداره کل حفاظت محیط زیست استان اعلام ، و خبر این واقعه همزمان در سایت پژوهشکده درج گردید.
بعد از آن مکرراً این ماهی در آبهای استان ملاحظه گردید تا اینکه متأسفانه حضور آن به وفور در هور شادگان آشکار گردید به طوری که این ماهی صید اصلی صیادان محلی را تشکیل داده و تحت عنوان" شانک هور" با قیمت بسیار نازلی در بازارهای محلی عرضه می شود. بیم آن می رود با غالب شدن این گونه در تالاب شادگان و ورد آن به تالاب هور اعظیم و بقیة منابع آبی استان خسارات سنگینی بر این منابع و ذخایر آبزیان با ارزش آنها وارد نماید.
همچنین گونة زیلی متاسفانه به کارگاههای پرورش ماهی استان نیز وارد شده و موجب اختلال و خسارت در تولید آبزیان شده که هنوز بر آورد درستی از ابعاد این خسارت صورت نگرفته است. متذکر می شود که با توجه به بررسی های صورت گرفته در این پژوهشکده تفاوتهایی از لحاظ ظاهری و رنگ بین تیلاپیای استخر و تالاب وجود دارد ولی بعید به نظر می رسد که این تفاوت دلیل بر دو گونه بودن این ماهیان در استخر و تالاب باشد.
تیلاپیا زیلی در تالاب شادگان (پایین) و در استخر پرورش ماهی (بالا)
تیلاپیای تهیه شده از استخر پرورش ماهی هنگام عرضه به بازار
2- اخیرا در بالا دست کارون در منطقة شوشتر یک گونه ای از این دسته ماهیان صید گردید که گونة زیلی به کلی متفاوت است و ظاهرا گونةAndinoacara rivulatus می باشد اما این امر هنوز به صورت قطعی تایید نشده است.
گونه ای از تیلاپیا که اخیرا از رودخانة کارون در منطقة شوشتر صید شده و احتمالا گونةAndinoacara rivulatus باشد
از اینکه آیا گونه های دیگری از این دسته ماهیان به آبهای خوزستان راه یافته اند یا نه هنوز اطمینانی حاصل نشده و انجام یک مطالعة جامع در اینخصوص ضروری است که از طریق استان از طرف این پژوهشکده در حال پیگیری است. بر اساس اظهارات کارشناسان عراقی در مرکز علوم بحار بصره، انواع تیلاپیا و به میزان زیاد در آبهای داخلی جنوب عراق از جمله تالابها وجود دارند که احتمال راه یافتن همة آنها به آبهای خوزستان وجود دارد.
جاسم مرمضی
عضو هیئت علمی موسسة تحقیقات علوم شیلاتی کشور
25/9/93