اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق:
از اواخر قرن بیستم سرعت اثرات منفی بر اکوسیستم دریای خزر افزوده شده است. معمول ترین عوارض فشارهای ناشی از فعالیت های جوامع انقراض و یا قرار گرفتن در معرض انقراض بسیاری از گونه ها (اعم از ماکروسکوپی و میکروسکوپی)، آسیب بر تنوع زیستی، از دست دادن زیستگاه، تغییرات زیستگاه و شرایط زندگی بوده است. منابع نوترینتی آنتروپوژن نظیر پساب های حاصل از زمین های کشاورزی و تخلیه فاضلاب ممکن است بصورت قابل ملاحظه ای مقادیر کلی این مواد در دسترس را برای رشد فیتوپلانکتونهای ساحلی بخصوص در فصل تابستان افزایش دهد. شکوفایی جلبکی بیماری های انسانی، مرگ ومیر، آنوکسی و... را در نقاط مختلف جهان به همراه داشته است. بدلیل اهمیت اکولوژیکی و اقتصادی این رویداد، پروژه حاضر در نظر دارد که با تعیین غلظت کلروفیل-آ و نیز شناسایی و بررسی الگوی تراکم و زی توده فیتوپلانکتون در حوزه ایرانی دریای خزر، گونه های دارای پتانسیل شکوفایی را در دریای خزر شناسایی نماید.
نمونه برداری برای تعیین تراکم و زی توده فیتوپلانکتون و نیز کلروفیل در دو ظرف جداگانه، بصورت فصلی از بهار تا زمستان 1392 در لایه های مختلف از 4 نیم خط (انزلی، تنکابن، نوشهر و امیرآباد) انجام شد. به طوری که حداکثر عمق ایستگاه ها 5، 10 و20 متر بود. و سپس بررسی های کمی و کیفی طبق روشهای استاندارد (ایزو 17025) انجام شدند.
نتایج:
بر اساس نتایج بدست آمده میانگین فیتوپلانکتون در طی دوره نمونه برداری 33±219 (میلیون سلول در مترمکعب) بوده است. آزمون آماری ANOVA اختلاف معنی داری از افزایش تراکم را در زمستان نسبت به سایر فصول نشان داد. تعداد 147 گونه فیتوپلانکتون مشاهده شده در طی دوره نمونه برداری به 7 شاخه (باسیلاریوفیتا، پیروفیتا، سیانوفیتا، کلروفیتا، یوگلنوفیتا، کریزوفیتا و زانتوفیتا) و نیز موجودات کوچک تاژکدار (Small flagellates) طبقه بندی گردیدند. بیشترین مجموع از تعداد گونه ها در نیم خط بندر انزلی (111) و در فصل بهار (108) مشاهده گردید. شاخه باسیلاریوفیتا در همه فصول بیشترین تعداد گونه را دارا بود. عمده تراکم فیتوپلانکتون (81 درصد) از باسیلاریوفیتا شکل گرفته است و میانگین تراکم آن در فصل زمستان به طور معنی داری بیش از سایر فصول گردید (P<0/05). در بررسی فصلی مطالعه حاضر (سال 1392)، تراکم گونه های Stephanodiscus socialis، Binuclearia lauterbornii، Thalassionema nitzschioides بهترتیب درفصول بهار، تابستان و پاییز و نیز گونه های Dactyliosolen fragilissima و Pseudonitzschia seriata در فصل زمستان در طبقه دارای حد متوسط شکوفایی (دارای تراکم 100-1000 عدد سلول در میلی لیتر) قرارگرفت. بررسی مکانی نشان داد که در نیمخط بندرانزلی در فصل بهار و در نیمخط امیرآباد در فصول تابستان و پاییز تراکم گونه غالب تا حد متوسط شکوفایی افزایش یافت. اما در فصل زمستان در همه نیمخطها امکان افزایش تراکم تا حد متوسط شکوفایی دیده شد.
حداکثر و حداقل میانگین زی توده فیتوپلانکتون در کل دوره به ترتیب 201± 1777 و 20 ± 90 میلی گرم درمترمکعب بود. زی توده فیتوپلانکتون از بهار تا زمستان روند افزایشی داشت. عمده درصد زی توده فیتوپلانکتون را باسیلاریوفیتا (75%) را تشکیل داد و پس از آن پیروفیتا دومین شاخه غالب (24%) بوده است. در این مطالعه اولین گونه غالب در زی توده Pseudonitzschia seriata بود.
غلظت سالانه میانه کلروفیل-آ در لایه سطحی 43/2 میلیگرم در مترمکعب بود. غلظت کلروفیل-آ در لایه سطحی فصول بهار، تابستان، پاییز و زمستان به ترتیب 54/1، 18/1، 81/5، و 59/2 میلیگرم در مترمکعب بدست آمد. نتایج مطالعات حاضر نیز نشان داد که تغییرات غلظت کلروفیل-آ همبستگی معنی داری با زی توده فیتوپلانکتون داشته است (P<0/05). به این ترتیب در تابستان حداقل میزان زی توده با حداقل میزان کلروفیل-آ همراه گردید و براساس این پارامتر پاییز فصل شروع شکوفایی بود که به میزان بسیار کم تری تا زمستان نیز ادامه یافت.
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی:
اگرچه وجود استرس و عدم ثبات در اکوسیستم همچنان به نفع گونه سمی و دارای پتانسیل شکوفایی یعنی Pseudonitzschia seriata بوده است اما به نظر می رسد که بعد از حدود 20 سال پس از ورود عامل استرس زای بیولوژیکی عمده یعنی شانه دار مهاجم، طیبعت اندکی توان جبران یافته است و بعضی از گونه های بومی و ساکن از جمله Thalassionema nitzschioides مجددا" توان حضور موثر و غالب شدن یافته اند. لذا توصیه می گردد که مقامات اجرایی مربوطه با توقف یا کاهش ورودی فاضلاب های گوناگون و نیز نظارت و کنترل فعالیت های مراکز تفریحی ساحلی و نهایتا" کاهش ورود مواد مغذی به دریای خزر، بر روند بهبودی در اکوسیستم دریای خزر اثر مثبتی بگذارند.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی:
سازمان ها و یا شرکت های مربوطه از قبیل سازمان محیط زیست، حفظ بهداشت و سلامت انسانی، دام و طیور، شرکت های وابسته به عمران و گردشگری، سازمان های تحقیقاتی وابسته به مطالعات دریای خزر هر یک در راستای وظایف خود می توانند از مطالب ارائه شده در شرایط کیفی دریای خزر (در مطالعه حاضر) استفاده نمایند و در جهت توصیه ترویجی فوق گام بردارند.