چکیده
این مطالعه با هدف بررسی کمی و کیفی مزارع پرورش ماهی شاخه گرگر و تاثیر آن بر سلامت رودخانه کارون انجام شده است. نمونه برداری از آب و رسوب به منظور اندازه گیری های فیزیکو شیمیایی آب، فیتوپلانکتونها و بنتوزها به صورت ماهانه از بهمن 1393 به مدت یکسال انجام پذیرفت. از 7 ایستگاه (1 ایستگاه قبل از دوشاخه شدن رودخانه و در محل بند میزان و 4 ایستگاه در طول رودخانه گرگر و پساب مزارع پرورشی و 1 ایستگاه از شاخه شطیط کارون اصلی و نهایتا 1 ایستگاه بعد از تلاقی شاخه شطیط و گرگر و دز ، در کارون بزرگ)، ماهانه نمونه برداری صورت گرفت . ایستگاههای 3 و 4 دقیقا در نقطه تخلیه پساب مزارع پرورشی ماهی گرمابی بوده اند. از انواع شاخصهای کیفی آب ، رسوبات و جوامع زیستی برای ارزیابی کیفیت رودخانه استفاده شده است. براساس نتایج، پساب آبزی پروری، کیفیت آب رودخانه را تحت تاثیر قرار می دهد، اما بزرگی این اثر تخریب، به عنوان تنها منبع اثرگذار، کمتر از آن است که اثر معنی‌داری را بر اکوسیستم رودخانه ایجاد نماید و تاثیر مشاهده شده بیشتر در محدوده نقطه تخلیه پساب، اثر معنی دار خود را نشان می‌دهد. مهمترین اثرات ناشی از تخلیه پساب مزارع ماهی بر منابع آبی، افزایش میزان مواد مغذی و افزایش سرعت رشد جلبکها می‌‌باشد که در نهایت پرغذایی رودخانه را بدنبال دارد که در این مطالعه آثاری از بلوم جلبکی مشاهده نشده است. با توجه به اهمیت فسفر به عنوان یک محدودکننده تولید اولیه در منابع آبهای شیرین، میزان فسفر رودخانه خیلی کمتر از آستانه یوتروفی(4-2 میلی‌گرم در لیتر) بوده است. با توجه به نتایج معادله خودپالایی استریتر- فلپس، در بازه مورد مطالعه در محدوده پساب تا ایستگاه آخر، چنین نتیجه گیری شده است که اگر پساب آبزی پروری به طور مداوم و باشرایط فعلی این مطالعه، به شاخه گرگر وارد شود، با توجه به سرعت هواگیری و خودپالایی رودخانه، کسر اکسیژنی ناشی از مصرف اکسیژن در فعالیتهای اکسیژن گیر، خطری برای حیات رودخانه ایجاد نمی کند و سطح اکسیژن محلول رودخانه، بالاتر از حداقل استاندارد حیات آبزیان (4 میلی‌گرم در لیتر) می‌‌باشد. نتایج بخش کلیفرم نشان داد که از نظر تعداد کل باکتری، ایستگاه 2 که بعد از محل تخلیه فاضلاب شهر شوشتر می‌‌باشد، بیشترین میزان را داشته و به طور کلی، تمامی ایستگاهها از نظر استاندارد، بالاتر از حد مجاز هستند. نتایج تعداد کلیفرم و کلیفرم مدفوعی در ایستگاه های مورد مطالعه نیز مشخص کرد که تمامی ایستگاهها از نظر این دو پارامتر از حد مجاز تخلیه پساب و کاربریهای مختلف بالاتر بوده که این نتیجه مبین این موضوع است که منابع آلوده کننده رودخانه از نظر تعداد کل باکتری متعدد است و محدود به پساب مزارع پرورش ماهی نمیشود. محدوده عددی شاخص ساپروبی بر اساس فیتوپلانکتونها که مرتبط ترین مجموعه زیستی با میزان مواد غذایی آب هستند، تمامی ایستگاهها را در کلاس کیفی (II) ، یا بتا مزوساپروب با میزان آلودگی متوسط قرار داد و مقادیر شاخص پالمر نیز ، ایستگاههای 3، 4، 5 و 7 را در کلاس احتمال آلودگی مواد آلی قرار داده است. نتایج شاخصهای بیولوژیک بر اساس جوامع بنتیک ، وضعیت کیفی رودخانه گرگر در وضعیت نامطلوب و ضعیف ارزیابی نموده که با توجه به بار دخالتهای انسانی بر بدنه رودخانه، بدیهی است و لزوما ناشی از پساب پرورش ماهی نخواهد بود ، زیرا شرایط یوتروفی به دلیل ورود مواد مغذی از کارگاههای پرورشی در هیچیک از ایستگاههای مورد مطالعه مشاهده نشده است. از آنجاییکه شاخصهای مرتبط به پارامترهای بستر ، تاریخچه طولانی تری از کیفیت رودخانه را بیان می کنند و از آنجا که منشا آلودگی مواد آلی بستر، نمی تواند تنها ناشی از پساب پرورش ماهی باشد، می تواند گواهی از تاثیر منابع مختلف تاثیرگذار بر کیفیت رودخانه علاوه بر پساب آبزی پروری باشد بطوریکه در این مطالعه، ایستگاه 6 در شاخه شطیط بدون فعالیت آبزی پروری ، نتایج کیفی مشابهی نشان داده است . حوضچه های پرورش ماهی می توانند یکی از عوامل موثر در افزایش غلظت مواد مغذی در رودخانه گرگر باشند که البته در این امر عوامل متعدد دیگری نظیر افزایش دما، فزایش تبخیر، کاهش حجم آب رودخانه، ورود فاضلابهای شهری و روستایی و کشاورزی نیز دخیل هستند که بر غلظت آلاینده ها در محیط آبی موثر می باشند . لذا نمی توان کاهش کیفیت آب رودخانه گرگر را از جنبه مواد مغذی، تنها به پساب خروجی از مزارع ماهی منسوب نمود. در ضمن، هنوز دامنه تغییرات پارامترهای کیفی آب در محدوده نرمال آبهای رودخانه ای است. وضعیت کیفی آب رودخانه گرگر در کلاس کیفی 2-3 قرار دارد که آلودگی کم را بیان می‌کند و نتایج شاخص کیفی آب WQI)) بجز در ایستگاه 4 در مدخل پسابکه کیفیت متوسط تعیین شده، سایر ایستگاهها در گروه نسبتا خوب دسته بندی شده اند. توصیه می شود که برای کاهش آلاینده ها از سیستم های تصفیه پساب استفاده شود نه اینکه لزوما حجم تولید کاهش یابد. همچنین پیشنهاد می شود به ظرفیت رقیق سازی و خودپالایی رودخانه هنگام تصویب مجوزها، توجه شود. باید توجه داشت که عوامل دیگری از جمله نوع کاربری آب رودخانه نیز بر کیفیت آب تأثیرگذار بوده و نمی توان تأثیر آنها را در ارزیابی کیفی آب نادیده گرفت و کلیه ی تغییرات جوامع زیستی و کیفیت آب را متأثر از پساب آبزی پروری دانست.