چكيده
ماهيان خاوياري در گذشته بطور گسترده جهت تخم ریزی به رودخانه سفیدرود مهاجرت می¬¬کردند، هم اکنون به دلايل صيد قاچاق و نيز كاهش دبي آب رودخانه سفیدرود کمتر وارد آن می¬شوند. امروزه رهاسازی ميليونها بچه ماهي خاوياري حاصل از تكثير و پرورش در استخرهاي خاكي به رودخانه سفيدرود، با بحرانی اساسی روبرو شده است. لذا ضرورت یافتن مکانی امن که بتوانند همانند رودخانه سفيدرود جهت رهاسازي بچه ماهيان خاوياري و حفظ ذخاير انها نقش داشته باشد، بسيار ضروري است. در این راستا پروژه تحقیقات حاضر بر اساس بند 2-2-1 سياست¬هاي استراتژيك مصوبات كمسيون عالي مديريت بهره¬برداري ذخاير آبزيان درياي خزر (ماهيان خاوياري) پيشنهاد شد و امکان رهاسازی بچه ماهیان خاویاری در مسیر آبراهه اسکله کیاشهر واقع در پارک ملی بوجاق، مورد بررسی قرار گرفت. عملیات بررسی در سه مرحله قبل از رهاسازی، در زمان رهاسازی و بعد از رهاسازی و نمونه¬برداري از آب و رسوب در ۳ ایستگاه در منطقه مورد بررسی اسکله کیاشهر و آبراهه مشرف به دریا انجام شد. اولین نمونه¬ها در ساعت ۴ صبح و ۴ عصر همان روز با هدف اندازه¬گیری حداقل میزان اکسیژن محلول در بستر برداشته شدند. پس از اطمینان از عدم ایجاد شرایط بحرانی اکسیژن محلول، رهاکرد بچه ماهیان شروع شد و نمونه¬برداری دوم در زمان رهاکرد صورت گرفت. فاكتورهاي فيزيكي آب شامل دماي آب، اسيديته، شفافيت و همچنین فاكتورهاي شيميايي از قبیل اكسيژن محلول (DO)، ارتو فسفات، نیترات، نیتریت، آمونیوم، BODو COD آب اندازهگيري شدند. نوع دانه¬بندي بستر تعيين شده و نمونه¬های موجودات کفزی هم شناسايي شدند. pH آب قلیایی بود و اختلافی در دمای آب با رودخانه سفید¬رود مشاهده نشد. حداقل میزان اکسیژن محلول در بررسی¬های انجام شده در شبانه¬روز بیشتر از mg/L3 در لیتر در ساعت ۴ صبح در کف بستر داخل اسکله و حداکثر mg/L ۱۰در بخش میانی آبراهه در ساعت 9 صبح ثبت شد. حداکثر BOD در آبراهه اسکله کیاشهر و سفید¬رود کمتر از mg/L۵ بود. میانگین میزان نیترات در حد مجاز و میانگین میزان آمونیاک و نیتریت در آبراهه کیاشهر کمتر از مکان رهاکرد در سفید¬رود بود. مقادیر ارتوفسفات در آبراهه اسکله کیاشهر بیشتر از سفیدرود بود. ماسه با بیش از ۷۵ درصد، دانه¬بندی غالب بستر در آبراهه بود. بررسی فراوانی موجودات بنتیک حاکی از فراوانی مواد مغذی در بستر آبراهه برای بچه ماهیان است و در مقایسه با بستر سفیدرود که موجودات بنتیک در آن مشاهده نشدند، از شرایط مناسبی برای تغذیه بچه ماهیان خاویاری تا مرحله ورود به دریا برخوردار می¬باشد. در سال ۱۳۹۸ تعداد ۵۰۰۰ بچه ماهی از طریق قفس¬های شناور و هدایت قفس در طول مسیر آبراهه به دریا، رهاسازی شدند. در این بررسی ضریب رشد ۸/۴، درصد شاخص افزایش وزن ۱۵۰٪ ، سرعت رشد ۹/۰ و بازماندگی ۷۳ ٪ مشاهده شد. در بررسی دیگری که بر روی ۱۰۰۰ بچه ماهی خاویاری بدون استفاده از قفس با استفاده از سبدهای شناور سازگاری انجام شد، بازماندگی ۱۰۰ درصد با شنای فعال مشاهده شد. در سال 1399 عملیات رهاسازی مجموعاً حدود ۱۹۲ هزار بچه ماهي خاویاری در طی۱۲ تکرار در مقیاس واقعی سالیانه و متداول کارگاه تکثیر و پروش شهید بهشتی با استفاده از پن با موفقیت ۱۰ درصدی انجام شد و بچه ماهیان در نهایت با شنای فعال وارد دریا شدند. نتایج بدست آمده از نمونه برداری با استفاده از تور پرتابی یا ماشک در مسیر در دهانه رودخانه و محل ورود بچه ماهیان به دریا نیز مؤید ورود بچه¬ماهیان به دریا بود. نتایج بافت شناسی آبشش بچه ماهیان آسیب¬هایی را نشان داد که میزان آنها در زمان رها کرد از استخرهای پروشی در آبراهه نسبت به زمان ورود بچه ماهیان به دریا بسیار بیشتر بود. به این معنی که بچه ماهیان در این شرایط وضعیت بهتری را تجربه می¬کنند و با عوارض کمتری وارد دریا شدند. نتایج بافت¬شناسی کلیه و کبد نیز این نتیجه¬گیری را تأیید کرد.