به گزارش روابط عمومی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور، نوشتاری به مناسبت رویداد های جهانی پایش منابع آب و پاکسازی سواحل،
یادداشتی توسط فریدون عوفی، عضو هیات علمی و مدیرگروه بخش بوم شناسی موسسه، منتشر شد.
روز جهانی پایش منابع آب و پاکسازی سواحل، بهانه ای است برای یادآوری این مسئولیت مشترک که آینده صنعت شیلات، امنیت غذایی و سلامت نسل های آینده در گرو سلامت اقیانوس ها و رودخانه های امروز است. این سلامت با عزم ملی و با تکیه بر پژوهش های دقیق علمی محقق خواهد شد. همزمانی این دو مناسبت، پیوند استراتژیک بین جمع آوری داده (پایش) و اقدام عملی (پاکسازی) را به خوبی نشان می دهد.
روزهای جهانی پایش آب و پاکسازی سواحل، پاسداشت نقش بیبدیل علم در حفاظت از سرمایههای طبیعی است. روز 18 سپتامبر ( با 27 شهریور ماه)، مصادف است با رویداد "روز جهانی پایش منابع آب" (World Water Monitoring Day) است که ابتدا در سال ۲۰۰۳ توسط "انجمن آب آمریکا" (AWWA) پایه گذاری و با هدف مشارکت دادن شهروندان در سنجش سلامت منابع آب های محلی شکل گرفت. این روز که اکنون تحت حمایت "انجمن جهانی آب" (World Water Council) است، بر اهمیت جمع آوری داده های پایه برای حفاظت از کیفیت آب در سراسر جهان تأکید دارد.
همچنین این روز (سومین شنبه ماه سپتامبر) مصادف است با رویداد "روز جهانی پاکسازی سواحل" (International Coastal Cleanup Day) که این حرکت نیز از یک ابتکار محلی در ایالت تگزاس آمریکا در سال ۱۹۸۶ توسط سازمان "حفاظت از اقیانوس" (Ocean Conservancy) آغاز شد و به سرعت به یک شبکه جهانی با مشارکت میلیون ها داوطلب تبدیل گردید. این روز نه تنها برای پاکسازی فیزیکی سواحل، بلکه برای ثبت داده ها و افزایش آگاهی درباره منشاء زباله های دریایی طراحی شده است.
از پایش و ارزیابی علمی تا حفاظت و مدیریت پایدار
آب های سالم، تنها منبع تأمین غذا و امنیت غذایی برای میلیاردها انسان هستند. اما این منبع حیاتی امروزه در محاصره طوفانی از آلودگی ها قرار گرفته است. به مناسبت روز های جهانی "پایش منابع آب" و " پاکسازی سواحل" نگاهی می اندازیم به نقش بی بدیل پژوهش های علمی شیلاتی در حفاظت از این گنجینه آبی. زیستمندان آبزی نخستین قربانیان آلودگی های آبی هستند. سلامت جمعیتهای آبزیان مستقیماً تحت تأثیر کیفیت آب قرار دارد.
برنامههای پایش سیستماتیک پارامترهای فیزیکی- شیمیایی مانند دما، شوری، pH، اکسیژن محلول (DO)، نیتروژن کل (TN)، فسفر کل (TP)) و همچنین اندازهگیری غلظت آلایندههای خاص مانند فلزات سنگین، هیدروکربنهای نفتی- PAH) (Polycyclic Aromatic Hydrocarbons و آفتکشها به عنوان شاخصهای زیستی (Bio indicators) عمل میکنند. این دادهها که در قالب پایش بلندمدت (Long-term Monitoring) جمعآوری میشوند، امکان ردیابی روند تغییرات، شناسایی منابع آلودگی نقطهای (کانونی) و غیرنقطهای (غیر کانونی) و یا تعیین منشاء الودگی های زمینی - دریایی ، و ارزیابی اثربخشی اقدامات احیایی را فراهم میسازند. تحلیل این دادهها برای تدوین استانداردهای کیفی آب مختص هر بوم سازگان و پیشبینی اثرات تغییرات محیطی بر ذخایر آبزیان ضروری است.
داده های حاصل از این پایش ها که توسط پژوهشگران علوم شیلات و محیط زیست جمع آوری می شود، همچون "کارت سلامت" برای دریاها، رودخانه ها و آب های داخلی عمل می کند. این داده ها نه تنها هشدار اولیه برای بروز فجایع زیستی هستند، بلکه پایه و اساس هرگونه برنامه ریزی برای احیای ذخایر ارزشمند آبزیان می باشند.
آلودگی پلاستیکی چالش چند بعدی در اکولوژی آبزیان و میکروپلاستیکها تهدید خاموش برای زنجیره غذایی آبزیان
هم اکنون آلودگی پلاستیکی به یک بحران جهانی با پیامدهای عمیق اکولوژیک تبدیل شده است. بوم سازگان ها و منابع آبی به عنوان بستر اصلی تأمین امنیت غذایی و حفظ تنوع زیستی، تحت فشار فزاینده آلایندههای نوظهور و کلاسیک قرار دارند. امروزه آلودگی پلاستیکی به یکی از بزرگترین چالش های اقیانوس ها تبدیل شده است. پلاستیک های بزرگ با گیر انداختن موجودات دریایی، مرگ آنها را رقم می زنند، اما تهدید میکروپلاستیک ها بسیار مرموزتر و خطرناک تر است. این ذرات کوچک که توسط آبزیان بلعیده می شوند، به تدریج در زنجیره غذایی تجمع می یابند و در نهایت سر از سفره غذایی انسان درمی آورند.
مراکز علمی و موسسات پژوهشی علوم شیلاتی – محیط زیستی و دریایی در سراسر جهان و از جمله ایران، در حال مطالعه بر روی اثرات این آلاینده ها بر فیزیولوژی، رشد و تولیدمثل آبزیان هستند تا بتوانند راهکارهایی برای کاهش این تهدید فراگیر ارائه دهند. در این میان، میکروپلاستیکها و نانوپلاستیکها (ذرات کوچکتر از ۵ میلی متر) به دلیل پتانسیل بالای جذب توسط اندامهای آبزیان و انتقال در طول زنجیره غذایی، نگرانیهای فزایندهای ایجاد کردهاند. لذا پژوهشهای فعلی در حوزه علوم شیلاتی بر مواردی از جمله بررسی مکانیسمهای جذب و انتقال میکروپلاستیکها در بافتهای مختلف آبزیان، ارزیابی اثرات سمیشناسی Toxicology)) این ذرات، به ویژه به عنوان ایجاد زمینه مناسب برای جذب و انتقال سایر آلایندهها (Vector Effect)، مطالعه تأثیرات زیرکشنده (Sub-lethal effects) بر روی رشد، تولیدمثل، رفتار و سیستم ایمنی آبزیان، و در نهایت تعیین سطوح بحرانی آلودگی و توسعه شاخصهای سلامت بوم سازگان مبتنی بر آلودگی پلاستیک متمرکز است.
گامهای آینده: تلفیق پژوهش، فناوری و حکمرانی
راهکارهای مقابله با این چالشها نیازمند رویکردی یکپارچه است. توسعه روشهای پایش نوین و استفاده از فناوریهای سنجش از دور (Remote Sensing) و پهپادها برای پایش وسيعتر آلودگیهای ماکروپلاستیک، اجرای روشهای زیستی پالایش (Bioremediation). ایجاد بانکهای اطلاعاتی ملی و یکپارچهسازی دادههای پایش کیفی آب و آلودگی پلاستیک برای دستیابی به یک دیدگاه جامع، تقویت پژوهشها و همکاری بین رشتهای شیلات، اقیانوسشناسی، سمشناسی، علوم مواد و حتی اقتصاد برای ارائه راهکارهای عملی، و در نهایت ارتباط علم با سیاستگذاری و تبدیل یافتههای علمی به زبان سیاستی برای اطلاعرسانی به قانونگذاران و صنایع از گام ها و اقدامات مهمی است که ضرورت آنها اجتناب ناپذیر است.
تدوین پروتکلهای استاندارد ملی برای نمونهبرداری و اندازهگیری پارامترهای کیفی آب و آلایندهها، توسعه مدلهای ریاضی و پیشبینی برای شبیهسازی انتشار آلایندهها و اثرات تغییرات اقلیمی، ارزیابی پیامدهای آلودگی بر ذخایر ارزشمند آبزیان و ارائه هشدارهای علمی به نهادهای تصمیمساز از مهمترین برنامه های اقدام ملی می باشند که می تواند بر تقویت اجرایی پژوهش ها اثر بخش باشد. بدیهی است که در این اقدام ملی، سازمان ها مختلف شامل مراکز و نهاد های مطالعاتی - پژوهشی، آموزشی – دانشگاهی، و نظارتی – اجرایی و با مشارکت رسانه ها برای اطلاعرسانی دقیق افکار عمومی جامعه می بایست مدیریت هماهنگ و یکپارچه ای داشته باشند