به گزارش روابط عمومی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور، دکتر فریدون عوفی عضو هیات علمی موسسه، به عنوان سخنران آغازین جلسه، ضمن اشاره ای مختصر به تاریخچه جهانی بنیاد جهانی مهاجرت ماهیان، گفت: هم اکنون به دلیل موفقیت های بسیار زیاد و اقدامات اثربخش این بنیاد در سطح جهان، در سال 2022 بیش از 3 هزار سازمان در بیش از 60 کشور جهان دنباله رو این سازمان بوده و مراسم دوسالانه برگزار می کنند.
وی افزود: شعار جهانی بنیاد و این روز، ارتباط ماهیان، رودخانه ها و مردم است و در سال جاری نیز محور همه گفتمان ها در مورد رهایی است. در این راستا تصمیم بر این است که تعداد صدها سدسازی اجرا و برنامه ریزی شده در سال های اخیر را به چالش کشانده و حامیان حفاظت ماهیان را تشویق کنند تا از رودخانه های با جریان آزاد و بازگشت رودخانه های بر از ماهی، حمایت کنند.
دکتر عوفی، پس از توضیح در مورد الگوهای رفتاری مهاجرت ماهیان، این پدیده را یک نیاز برای ماهیان و یک فرصت برای انسان دانست و عنوان کرد: ماهیان مهاجر برای تکمیل چرخه زیستی خود با استفاده از جریان آبی – دریایی، میدان مغناطیسی، حس چشایی و بویایی خود تا بیش از 10 هزار کیلومتر قدرت شنا و جابجایی دارند. همچنین میلیاردها نفر در سراسر جهان برای غذا، ورزش و پژوهش به ماهیان مهاجر وابسته هستند و مخاطرات زیستی ماهیان مهاجر، منبع غذایی اولیه بیش از یک میلیارد نفر در جهان را تهدید می کند.
به گفته وی، مهاجرت به عنوان یک راهبرد اصلی در روند زیستی و تکاملی گونه ها محسوب می شود که با اهداف مختلفی مانند یافتن مکان های مناسب تغذیه و تخم ریزی، محافظت در برابر شکارچیان، فرار از شرایط نامساعد اقلیمی و زیستگاهی انجام می گیرد و موجب افزایش تنوع ژنتیکی می شود.
دکتر عوفی در پایان، مهاجرت ماهیان بر اساس نیاز و انواع جابجایی آنها را تشریح کرد.
در ادامه، دکتر ناصر کرمی راد، مدیر کل دفتر بازسازی و حفاظت از ذخایر ژنتیکی سازمان شیلات ایران، در ارتباط با اقدامات سازمان شیلات در بازسازی و حفاظت از ذخایر ژنتیکی ماهیان مهاجر، به سخنرانی پرداخت.
وی با اشاره به اینکه رودخانه ها شاهرگ های حیاتی بازسازی و حفاظت از ذخایر ژنتیکی آبزیان هستند، گفت: در بسیاری از کشورهای دنیا جهت جبران کاهش ذخایر ماهیان، عملیات تکثیر مصنوعی و رهاسازی بچه ماهیان بخشی از اقدامات جبرانی در کنار قانونمند کردن فعالیت های صیادی بوده است.
دکتر کرمی راد، با شرح مباحثی در ارتباط با وضعیت جغرافیایی و منابع دریای خزر، ادامه داد: از جمله عواملی که منجر به کاهش منطقه ساحلی مورد استفاده عمومی شده و می شود، می توان به مواردی مانند افزایش جمعیت در سکونتگاه های نوار ساحلی خزر، افزایش میزان فعالیت های گردشگری ساحلی، تغییر کاربری زمین هادر ناحیه ساحلی، تصرف ناحیه ساحلی توسط مالکان خصوصی و ارگان ها اشاره کرد.
عوامل ایجاد ناپایداری، پدیده های بیولوژیک ناشی از ایجاد ناپایداری در اکوسیستم، بازسازی ذخایر آبزیان و سیاست های آن، اهداف کیفی، راهبردها و سیاست های اجرایی شیلات در بازسازی ذخایر، تاریخچه بازسازی ذخایر ماهیان دریای خزر، عوامل تهدید کننده تنوع زیستی ماهیان و وضعیت زیستی گونه های ماهیان اقتصادی حوضه جنوبی دریای خزر از دیگر مواردی بود که دکتر کرمی راد به آنها اشاره کرد.
دکتر کرمی راد، پس از تشریح قانون حفاظت و بهره برداری از منابع آبزی جمهوری اسلامی ایران، پیشنهاد تشکیل کمیته ملی و استانی را مطرح و وظایف آن را توضیح داد.
سپس دکتر همایون حسین زاده صحافی، معاون ترویج و انتقال یافته های موسسه، در ارتباط با مبانی فیزیولوژی مهاجرت ماهیان، مطالبی را عنوان کرد. وی پس از تعریف کامل و جامع جابه جایی و ابعاد مختلف آن، تمامی رفتارهای مهاجرتی ماهیان را تابع الگوهایی خاص و منحصر به فرد دانست.
دکتر حسین زاده صحافی، با طرح این پرسش که چرا مهاجرت صورت می پذیرد، افزود: ثبات و تطابق پذیری با محیط، برای بقای ماهیان مهم است. اما در صورت تغییر، ماهی یا مجبور به سازش است یا باید مهاجرت کند و یا می میرد. این تغییرات، می تواند به ماهیان استرس وارد کند که مراحل مختلفی دارد. بنابراین عوامل موثر بر مهاجرت ماهیان، خارجی و داخلی هستند.
وی عنوان کرد: سه بعد سازش ماهی با محیط ساختاری، فیزیولوژیک و رفتاری بوده و اندام ها و دستگاه های فیزیولوژیک ماهیان نیز در این خصوص می توانند دخیل باشند.
مفاهیم مرتبط با مهاجرت ماهی ها و ثبات محیط داخلی، مکانیسم کلی انتقالات عصبی ترشحی و هورمونی در رابطه با مهاجرت، تغییر در سطح مورفولوژیک به منظور مهاجرت، تغییر در سطح ساختار اندام ها، نقش هورمون های تیروئیدی در مهاجرت ماهیان، نقش بافت بین کلیوی و سلول های کرومافینی، نفش فرومون ها در مهاجرت و اندام های حسی موثر در مهاجرت از دیگر مواردی بود که دکتر حسین زاده به آنها اشاره کرد.
در ادامه، مهندس هوشنگ انصاری محقق پژوهشکده آبزی پروری جنوب کشور- اهواز، در ارتباط با ویژگی های مهاجرتی ماهی صبور در شمال غربی خلیج فارس (آب های خوزستان)، سخنرانی کرد. وی پس از توضیحات مختصری در ارتباط با جایگاه ماهی صبور در رده بندی ماهیان، صیدگاه های استان خوزستان در شمال غربی خلیج فارس، پراکنش ماهی صبور، اهمیت شیلاتی این ماهی و منحنی کاهشی صید ماهی صبور در استان خوزستان طی 19 سال گذشته، به معرفی رودخانه های استان خوزستان پرداخت.
مهندس انصاری، ایجاد سد در مسیر رودخانه های اصلی مهاجرت ماهی صبور، تخریب زیستگاه ها، صید بیش از حد، کمبود آب، آلودگی های پایدار و پیشرفته شدن وسایل صید را از مهمترین دلایل کاهش جمعیت ماهی صبور معرفی کرد.
محقق پژوهشکده آبزی پروری جنوب کشور- اهواز، در ارتباط با برنامه ها و آموزش های مورد نیاز برای جلوگیری از کاهش ماهی صبور، عنوان کرد: اجازه مهاجرت و تعبیه Fishway، آموزش جوامع صیادی در مورد ارزش ممنوعیت صید این ماهی در اندازه های کوچک، توقف صید بیش از حد در زمان مهاجرت تخمریزی این ماهی و ممانعت از به کار بردن ابزار صیدی که موجب بسته شدن مسیر مهاجرت این ماهی می شود، از جمله این برنامه ها هستند.
سپس دکتر میثم عرفانی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات ماهیان سردآبی کشور – تنکابن، در ارتباط با مهاجرت ماهی آزاد دریای کاسپین، موانع و راهکارها مطالبی را ارائه کرد. وی از تغذیه بهار و تابستان، زمستان گذرانی و تخمریزی در پاییز به عنوان الگوی مثلثی مهاجرت ماهیان نام برد و گفت: فاکتورهای موثر در مهاجرت آزاد ماهیان شامل فاکتورهای درونی و محیطی هستند که کورتیکوتروپین، گنادوتروپین، پرولاکتین، هورمون رشد و... از فاکتورهای درونی و دبی آب، درجه حرارت آب و هوا، شرایط نور، شوری آب، کدورت، فشار اتمسفر و... از مهمترین فاکتورهای محیطی به شمار می روند.
دکتر عرفانی، افزود: موقعیت خورشید، نور پلاریزه، میدان های ژئومغناطیسی و ژئوالکتریک، جریانات دریایی، اختلافات فاکتورهای فیزیکی و شیمیایی آب و حس بویایی از مکانیسم های جهت یابی و یافتن محل تولد این گونه ماهیان محسوب می شود.
وی در ارتباط با پراکنش جهانی آزاد ماهیان، مسیر راه یابی ماهی آزاد دریای سفید به دریاهای خزر، سیاه و آرال، رودخانه چشمه کیله تنکابن و مراحل رشد آزاد ماهیان، توضیحاتی را ارائه داد.
احداث سد، آب بندها و پل بر روی رودخانه ها، تخریب مسیر مهاجرت و زیستگاه تولید مثلی ماهیان، صید بی رویه مجاز و غیرمجاز به ویژه در فصل مهاجرت تولید مثلی، وجود صید دام گستر به صورت قاچاق در سواحل جنوبی دریای کاسپین، قاچاق علنی مولد ماهی آزاد و عدم کنترل بازار و آلودگی رودخانه ها و دریا از مهمترین عوامل کاهش مهاجرت ماهی آزاد دریای کاسپین به رودخانه ها به شمار می رود که دکتر عرفانی آنها را تشریح کرد.
دکتر عرفانی جهت بهبود مهاجرت و افزایش ذخایر ماهی آزاد دریای کاسپین، راهکارهایی را پیشنهاد داد که برخی از مهمترین آنها شامل موارد زیر است: عدم دستکاری انسانی غیرمسئولانه در رودخانه ها و مصب ها، حذف و یا اصلاح موانع در مسیر مهاجرت ماهیان در رودخانه ها، حفاظت از رودخانه ها و ایجاد محیط مناسب جهت تکثیر طبیعی ماهیان آزاد، قرارگیری رودخانه ها در فهرست مناطق حفاظت شده، چاره اندیشی برای اشتغالزایی صیادان غیرمجاز، کنترل، نظارت جدی و مستمر سازمان های مسئول بر صید و عرضه قاچاق ماهی آزاد و فرهنگ سازی و برپایی جشنواره سالانه ماهی آزاد.
دکتر حمیدرضا علیزاده ثابت، عضو هیات علمی و مهندس محمدرضا بهروز خوش قلب، محقق انستیتو تحقیقات بین المللی ماهیان خاویاری – رشت، به طور مشترک در ارتباط با زیستگاه های نا امن ماهیان خاویاری، دریا و رودخانه، سخنرانی کردند که در زیر به مهمترین موارد آن اشاره می شود.
-در دریای خزر 350 گونه فیتوپلانکتونی، 315 گونه زئوپلانکتونی، 855 گونه کفزیان، 127 گونه و زیرگونه ماهی، 2 گونه خرچنگ و یک گونه پستاندار دریایی وجود دارد که با ارزشترین آنها ماهیان خاویاری است.
-سرعت رشد تاسماهیان کند بوده و جزو ماهیان طویل عمر هستند و تخم ریزی آنها در رودخانه های آب شیرین پس از مهاجرت طولانی در بسترهای ماسه و شن و رس سفت در اعماق 2 الی 20 متر انجام می شود. همچنین بچه ماهیان پس از اقامت 2 تا 6 ماه در داخل رودخانه به طرف دریا می روند. در دریای خزر 5 گونه از ماهیان خاویاری به نام های فیل ماهی، تاسماهی ایرانی، تاسماهی روسی، ازون برون و شیپ وجود دارد که از نظر تاریخی، بزرگترین زیستگاه طبیعی ماهیان خاویاری دریای کاسپین است و طبق آخرین طبقه بندی 2009 گروه در معرض خطر انقراض قرار گرفته اند.
-تاسماهی ایرانی برای تخمریزی عمدتا به رودخانه های کورا، سفیدرود و همچنین رودخانه های گرگانرود و تخن و به ندرت در اورال و ولگا مهاجرت می کند. البته فاصله زمانی بین دو تکثیر طبیعی 2 تا 4 سال طول می کشد که سن بلوغ نرها 8 تا 11 سالگی و ماده ها بین 10 تا 16 سالگی است.
-رودخانه سپیدرود به عنوان بزرگترین رودخانه سواحل ایرانی دریای خزر درگذشته نه چندان دور محل تخمریزی طبیعی انواع ماهیان خاویاری بود و قبل از ساخت سدهای منجیل، سد تاریک و سد سنگر، تاسماهیان مولد تا سرمنشا این رودخانه مهاجرت و تخمریزی می کردند. تکثیر مصنوعی، ایجاد مناطق تخمریزی طبیعی، آسانسور جهت عبور ماهی و اعمال قوانین حمایتی، از جمله اقدامات احیا کننده ذخایر ماهیان خاویاری محسوب می شود.
-مدیریت و بهره برداری پایدار از ذخایر، بازسازی و احیای ذخایر تاسماهیان، آبزی پروری تاسماهیان و مدیریت از مهمترین برنامه های راهبردی پیشنهادی برای تحقیقات محصولی ماهیان خاویاری می باشد که مهندس خوش قلب به آن اشاره داشت.