ریشه یابی و تاریخ نگاری واژه مکران
هر چند در منابع تاریخی واژه مکران با ضمه روی "م" (Mokran) و یا کسره روی "م" (Mekran) تلفظ می شود، اما تلفظ رایج آن فتحه روی "م" (Makran) و البته واژه صحیح آن فتحه روی " م" و ضمه روی "ک" (Makoran) می باشد. در مورد ریشه مکران دیدگاه های بسیار مختلفی وجود دارد، بطوریکه عده ای آن را تغییر یافته مکان (Mecan) یا مگان (Megan) با ریشه ماکتا (Maketa) در دوره سومری ها و بابلی ها و تعدادی نیز تغییر یافته مهی خوران - ماهی خوران (Mahikhoran) در دوره اعراب و گروهی دیگر بر گرفته از ماکارا (Makara) مربوط به اقوام و ساکنان شمالی شبه قاره هند دانسته اند. یاقوت حموی (جغرافی‌دان و تاریخ نویس مشهور قرن ششم و هفتم) به نقل از سیره نویسان بیان کرده است که ریشه نام مکران به نام "مکران بن فارک بن سام بن نوح" (ع) نامگذاری شده‌است، زیرا او به این منطقه آمده و در آنجا سکنی گزیده است و جد اقوام بلوچ به ایشان میرسد.
آنچه مسلم است، در مجموعه آثار و نوشته های تاریخ نویسان و جغرافی دانان بزرگ ایرانی، عرب و هندی (اردو) نظیر یاقوت حموی، ابو اسحاق اصطخری، ابن حوقل، ابو ریحان بیرونی، حمدالله مستوفی ناصر خسرو ، ابن بطوطه و واراهامی هیرا، و همچنین جهانگردان و سفرنامه نویسان بنام مسیحی و اروپایی نظیر آریان گرنفون، مارکوپولو، نوفل این یامین، آلوویس اسپرنگر و جورج ناتانیل کرزن منطقه مکران تمدنی کهن و سرزمینی پهناور در دوره ۲۵۰۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد و منطبق با ساتراپی (ایالت - استان) چهاردهم بنام مکا (Mecca Satrap) دوران امپراطوری هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان بوده است. بطوریکه در کتیبه های میخی هخامنشی در تخت جمشید، نقش رستم، بیستون و شوش و همچنین نوشته ها و نقشه های پارسی، اسلامی و اروپایی طی دوره های مختلف نام و موقعیت سرزمین مکران اشاره شده است.
تا پیش از ظهور اسلام این نام‌ها در میان مردم منطقه، معمول بود. ولی در قرن اول هجری که اعراب بر آن سرزمین دست یافتند، نام مکران(مکوران) بر این منطقه اطلاق می شد و جغرافی‌نویسان اسلامی هم آن را با همین املا یاداشت و ثبت کرده‌اند. ابن واضح يعقوبي (مورخ و جغرافي‌دان قرن سوم) مركز اين ايالت بزرگ كه مرز شرقي آن به ارتفاعات دره سند پاكستان مي‌رسيد را شهر فنزبور يا پنجبور نام برده است كه اكنون در بلوچستان پاكستان و در مجاورت شهر سراوان ايران قرار دارد. شمس الدین مقدسی و ابو اسحاق اصطخری (جغرافی دانان قرن چهارم) و محمد بن عوفی (تاریح نگار قرن ششم) ، بندر تیز (تیس) را مهمترين بندر تجاري و بازرگاني ايالت مكران (مکوران) نام برده اندكه بندري بين قاره‌اي محسوب مي‌شد. این بندر چند منظوره با مصر و حبشه و زنگبار در آفريقا، با هند و سند (پاكستان) در آسياي مركزي و با كشورهاي عربي مانند عمان و بحرين در خاورميانه مناسبات تجاري داشت. متاسفانه بندر تیس (تیز باستانی) امروزه اعتبار گذشته خود را از دست داده و به عنوان بندر کوچک و روستای ساحلي در 9 كيلومتري شمال بندر چابهار در كرانه شرقي خليج چابهار (در مسیر چابهار - كنارك) واقع شده است. در بعضی منابع اروپایی قرن‌های شانزدهم تا هجدهم م. از ایالت مکران نام برده شده است، بطوریکه امپراتوری بریتانیا در قرن هجدهم م. این منطقه را جزو هند و مستعمره بریتانیا نمود. امروزه نیز در هند و پاکستان شهرهایی بنام مکران وجود دارد. این منطقه در دوره های مختلف تاریخی تا 1850 م. (صفویه و قاجاریه) بخشی از قلمرو ایران بوده است و جورج كرزن در كتاب ايران و قضيه ايران، از جالق تا بندر گواتر به طول 130 مایل را مرز مكران معرفی کرده است. مرزي كه در سال 1871م. توسط گلد اسميت بين ايران و پاكستان تعيين گرديد. پس از مهاجرت اقوام بلوچ از کرمان و سیستان، نام بلوچستان برای این منطقه برگرفته شد. به عبارت دیگر می‌توان گفت قرن‌ها سرزمین امروز بلوچستان، مکران (مکوران) نامیده می شد که اقوام ساکنان بلوچ با گویش های بلوچی، مکری و فارسی در آنجا ساکن هستند.
فردوسی (حماسه سرای بزرگ پارسی زبان قرن چهارم) درکتاب شاهنامه و در باب رزم کی‌کاووس و هاماوران، سیاوش و افراسیاب، کیخسرو و افراسیاب و همچنین فرخی سیستانی (شاعر نامدار پارسی گوی قرن پنجم) در قصیده ای در ستایش دربار سلطان محمود غزنوی به دفعات به مکران، مکران زمین، شهر مکران و شاه مکران اشاره کرده اند.
از ایران بشد تا به توران و چین بدو بخشید مال خطه ی بست
گذر کرد از آن پس به مکران زمین خراج خطه ی مکران و قزدار
" فردوسی" " فرخی سیستانی"
رویکرد های کنونی به منطقه مکران
اشراف و تاکید "مقام معظم رهبری" بر جایگاه استراتژیک دریا و اهمیت برنامه های راهبردی توسعه اقتدار ملی، سابقه ای بیش از سه دهه دارد. ایشان در بیانات نیز فقط دیدگاه اصلی مبتنی بر اهمیت و توسعه دریا ی عمان و سواحل مکران را بیان کرده اند و در مناسبت های مختلف، ایشان بر این نگاه راهبردی و کلان خود تاکید داشته اند و بطور شفاف ضمن تاکید بر احیای نام اصیل مکران، بار دیگر ضرورت توسعه ظرفیت های مغفول مانده سواحل شمال دریای عمان را مطرح نمودند. در این خصوص می توان به موارد متعدد از جمله: دیدار با مسئولان عقیدتى- سیاسى و فرماندهان نداجا (1363)، بازدید از دانشگاه علوم دریایى امام خمینی (1363 و 1388)، دیدار فرماندهان و مسئولان نداجا و آجا (1368 و 1389)، بازدید از منطقه سوم نداجا (1381)، بازدید از ناوگان جنوب نداجا و دیدار با کارکنان نیروی دریایی ارتش و سپاه (1390)، دیدار فرماندهان و مسئولان نداجا (1391 و 1393) اشاره نمود. لذا بر همین اساس در سخنرانی ها، مصاحبه ها و نوشتار های مسئولین و مدیران ارشد کشوری و لشکری از جمله رئیس جمهور، معاون اول رئیس جمهور و رئیس ستاد توسعه سواحل مکران، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی، معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل سازمان بنادر و دریانوردی، استاندار سیستان و بلوچستان، رئیس هیات مدیره و مدیرعامل سازمان منطقه آزاد تجاری صنعتی چابهار، فرمانده نیرو دریایی ارتش و وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، مقامات و مسئولین وزارت خانه ها و همچنین بسیاری از اندیشمندان و صاحب نظران از جمله رئیس انجمن ژئوپلیتیک ایران و رئیس اندیشکده توسعه سواحل مکران، و مسئولین و اعضاء هیئت علمی مراکز دانشگاهی و موسسات پژوهشی کشور هیچگاه از دریای مکران نام برده نشده است و دقیقا به دریای عمان و سواحل مكران اشاره کرده اند.
بر اساس تبصره ۱۹ قانون برنامه پنج ساله اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ج. ا. ایران در سال ۱۳۶۸ به دولت اجازه داده شد که در سه نقطه مرزی دریایی جنوب کشور در کیش، قشم و چابهار اقدام به تاسیس منطقه آزاد تجاری کند که در سال ۱۳۷۲ به تأیید مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان قرار گرفت. بر اساس اطلاعات مندرج در پایگاه اطلاع رسانی سازمان مناطق آزاد تجاری و صنعتی و ویژه، دقیقا اشاره شده است منطقه آزاد تجاری چابهار، سواحل مکران در جنوب استان سیستان و بلوچستان و سواحل شمالی دریای عمان را شامل می‌شود. در بند ۲۱ سیاست های کلی قانون برنامه ششم توسعه نیز محور چابهار- خرمشهر و توسعه سواحل مکران مورد تاکید قرار گرفته است.
شاید بتوان اذعان نمود که اولین اقدام عملی برای بررسی وضعیت موجود منطقه مکران و ارائه راهکار های مدیریتی برای توسعه همه جانبه این منطقه، برگزاری اولین همایش ملی توسعه سواحل مکران و اقتدار دریایی ایران توسط نیروی دریایی ارتش با همکاری وزارت خانه ها، دانشگاه ها و سازمان‌های کشوری، ارگان های نظامی و انتظامی و سایر نهادهای ذیربط (بهمن ماه ۱۳۹۱- چابهار) بوده است. در اهداف و برنامه های این همایش اشاره شده که برگزاری آن به منظور تبیین نقش این سواحل در ارتقاء قدرت ملی، توسعه مؤلفه‌های اقتصادی، سیاسی، نظامی، فرهنگی و اجتماعی در سطح ملی و منطقه‌ای، و همچنین فراهم نمودن زیر ساخت های لازم، فعال نمودن فرصت های موجود، و بهره برداری در دریای عمان و سواحل مکران بوده است.
ناحیه بندی جغرافیایی منطقه مکران
این منطقه با وسعت 5/9 میلیون هکتار شامل دو ناحیه خشکی و ساحلی – دریایی می باشد که به عنوان اولویت اول توسعه و فقر زدایی، حفاظت زیستگاه ها و تنوع زیستی، و باز سازی ذخایر و منابع طبیعی از سوی دولت مورد توجه ویژه قرار گرفته است. منطقه مکران بخش های مرکزی و شرقی استان هرمزگان، جنوبی استان سیستان و بلوچستان و بخش کوچکی از جنوب مرکزی استان کرمان را شامل می شود.
بر اساس نظریه دانشمندان و صاحب نظران زمین شناسی حوزه مکران، این منطقه از نظر ساختار زمین شناسی و زمین ریخت شناسی ساحلی به چهار ناحیه مکران داخلی (Inner Makran)در محدوده خطوط ارتفاعی قصرقند، بشاگرد، سراوان، بمپور و کلات پاکستان، مکران خارجی (Outer Makran) در محدوده خطوط ارتفاعی نیک شهر، بشاگرد، مکران ساحلی Makran) (Coastal در محدوده خطوط ارتفاعی میناب، سیریک، جاسک، کنارک، چابهار، گواتر، و گوادر و جیوانی پاکستان، و مکران دور از ساحل (Offshore Makran) در محدوده خطوط هم عمق فلات قاره ای سواحل ایران و پاکستان تقسیم بندی می شود.
خلیج عمان
از ديدگاه جغرافياي دريا ها، خلیج عمان (Gulf of Oman) بخشي از زير ناحيه شمال غربي ناحيه اقيانوسي هند– آرام (Indo – Pacific) مي باشد كه حاصل پيشروي آب اقيانوس هند به داخل خشكي جنوب غربی آسیا است که در حدود 35 ميليون سال پيش حركات پوسته زمين مقدمه اي جهت پيدايش آن شده است. بر اساس تعریف سازمان بین‌المللی آبنگاری(IHO) و اداره اداره آبنگاری بریتانیا (UKHO)، مرز های رسمی اقیانوس ها و دریا های جهان مورد توافق کشور ها قرار گرفت که به عنوان یک سند رسمی بین المللی در سال 1940 م. منتشر و در سال 1953 م. نسخه ویژه آن مورد تجدید نظر قرار گرفت. بدین ترتیب مرز های رسمی و شناخته شده خلیج عمان در شمال غربی خطی است که رأس الخیمه (00 25 57 عرض شمالی) در ساحل امارات متحده عربی (ساحل شبه جزیره عربستان) را به رأس الکوه (00 25 48 عرض شمالی) در ساحل ایران (مرز دریایی با تنگه هرمز) متصل می‌کند و در جنوب غربی آن خطی است که رأس‌الحد (00 22 32 عرض شمالی) در ساحل شرقی عمان (پیشرفته ترین برآمدگی جنوب شرقی شبه جزیره عربستان) را به بندر جیوانی (00 61 43 طول شرقی) در ساحل پاکستان متصل می‌کند. بر اساس این تعریف مساحت آن ۱۸۱ هزار کیلومتر مربع است، ولی در تعریف قدیمی که محدوده ای از تنگه هرمز تا بخش جنوبی شبه قاره هند موسوم به دکن (The Deccan Peninsula) را شامل می شد، مساحت آن ۹۰۳ هزار کیلومتر مربع بوده است. کشورهای ایران (حدود 640 کیلومتر نوار ساحلی) و پاکستان (حدود50 کیلومتر نوار ساحلی) در شمال و کشورهای امارات متحده عربی (حدود 50 کیلومتر نوار ساحلی) و عمان (حدود750 کیلومتر نوار ساحلی) در جنوب خلیج عمان قرار دارند و از سمت غرب توسط تنگه هرمز به خلیج فارس و از سمت شرق و جنوب شرقی به دریای عرب و اقیانوس هند متصل می شود. طول ساحل ایران در امتداد خلیج عمان، از خور- خلیج گواتر در شرق (مرز با پاکستان) تا رأس الکوه در غرب (شرق استان هرمزگان) را پوشش می دهد. بطور كلي خلیج عمان از شمال به سواحل ایران در محدوده دو استان سیستان و بلوجستان و شرق هرمزگان و استان بلوچستان پاكستان، از شرق به شبه جزيره هندوستان (دكن پاکستان)، از غرب به شبه جزيره عربستان (عمان) و از جنوب به دریای عرب و اقيانوس هند محدود می شود.
نام نگاری دریای عمان و دریای مکران
دریای عمان (Oman Sea) همان خلیج عمان است و به نظر می رسد هر چند به لحاظ جغرافیایی نام اشتباهی نمی باشد، ولی یک اشتباه رایج بوده که در فرهنگ لغات زبان های فارسی، عربی و انگلیسی رواج دارد. بر اساس برخی از منابع تاریخی و در جغرافیای اسلامی (پس از دوره اسلامی)، نام دریای عمان بیشتر رواج داشته است که در واقع شامل منطقه فعلی دریای عرب (Arabian Sea) نیز می‌شده است و گاهی به آن دریای (بحر) مکران و دریای (بحر) اخضر نیز می‌گفتند. یاقوت حموی مرز های دریایی بحر مکران را از شرق به بحر سند و از غرب به بحر کرمان و بحر فارس محدود نموده و قسمت جنوبی آن را بحر عمان بیان کرده است. در بعضی اسناد و نقشه‌های تاریخی اروپایی و بعضی نوشته‌های عربی دریای عرب امروزی نیز دریای مکران بیان شده است. بنابر گواهي منابع تاريخي، از روزگاران قدیم، اين بخش از درياي پارس (شامل خلیج فارس و دریای عمان) همواره درياي مكران خوانده مي‌شد، هرچند كه ظاهرا گاهي قسمت جنوبي آن را بحر عمان مي‌ناميده‌اند. همچنین بعضی منابع عربی و اسلامی دریای ساحل مکران را با نام دریای مکران معرفی کرده اند که امروزه با نام دریای عرب نامیده می شود. در منابع تاریخی قدیمی تر نیز تمام پهنه این حوضه دریایی و دریای عرب فعلی را با یکدیگر به نام‌های دریای مکران و بحر اخضر و در بعضی منابع اروپایی قدیم با نام دریای اریترا و دریای رومیروم و دریای هندوس نیز یاد کرده‌اند که گاهی به کل اقیانوس هند و پهنه‌های آبی مرتبط با آن نیز گفته می‌شده‌است. گاهی اوقات دریای مکران تمام آبهای جنوب ایران و پاکستان فعلی قلمداد شده و دریای عمان نیز به سواحل عمان اطلاق شده‌است. بر اساس محدود اسناد مرتبط با گویش های محلی، بعضی از ساکنین ساحلی، این منطقه به عنوان دریای سیستان و بلوچستان، دریای جنوب و دریای چابهار نیز یاد کرده‌اند. نام درياي مكران و درياي پارس تا اواخر قرن نوزدهم رایج بوده است. ولی به استناد مدارک تاریخی، در اين زمان انگلستان با هدف تسلط و حکمرانی بر شبه قاره هند برنامه حضور فعال در آب‌هاي جنوب ايران را نيز مد نظر داشته است، و به همین منظور مسقط و سرزمين عمان را تحت سلطه خود در مي‌آورد. از اين زمان به بعد، دولت انگليس نام عمان را بر درياي مكران و پارس جایگزین می کند.
سخن آخر
طی چند سال اخیر گروهی با معرفی و ترویج عنوان دریای مکران (Makran Sea) و نامگذاری اشتباه و غیر مستند این حوضه دریایی، مقالات و نوشتار هایی را هر چند بسیار محدود منتشر نموده اند و در سخنرانی ها و مصاحبه ها نیز بر بیان موضوعات غیر مستند و در مواردی حتی تحریف واژه ها، در واقع به نوعی ترویج اشتباه را در جغرافیای تاریخی منطقه رقم زده اند. بر اساس جستجوی فارسی و انگلیسی انجام شده با کلید واژه های خلیج عمان (Gulf of Oman)، دریای عمان (Oman Sea – Sea of Oman) و دریای مکران (Makran Sea) در چندین پایگاه مرکز اطلاعات علمی و جستجوی مقالات، مشخص گردید که از میان حدود 400 هزار عنوان مقاله طی سه دهه اخیر، خلیج عمان حدود 43%، دریای عمان حدود 56% و دریای مکران کمتر از 1/0 % عنوان شده است. نکته جالب توجه اینکه متاسفانه تعداد بسیار محدودی از مقالات و نوشتار های علمی با عنوان دریای مکران (Makran Sea) ، فقط توسط چند نفر محدود از نویسندگان ایرانی منتشر شده است و تاکنون هیج نویسنده غیر ایرانی به دلیل عدم مستند بودن و عدم تایید این نام از سوی سازمان‌های بین المللی و رسمی و یا احتمالا عدم پذیرش در داوری مقالات، مواردی را منتشر نکرده اند. از طرفی چاپ و انتشار چنین مقالاتی یک ایراد فنی و علمی خواهد داشت. چرا که در چنین مواردی بدیهی است برای سایر پژوهشگران و محققان که با کلید واژه های رایج و مورد تایید مناطق جغرافیایی و حوضه های دریایی در مستندات آرشیوی جستجو می کنند، با تعداد بسیار اندک منابع مواجه خواهند شد و از طرفی این مقالات نیز در جستجو سایرین در واقع بدون استناد (Citation) و اعتبار می شوند.
همچنین در بعضی از مصاحبه ها و نوشتار های ارائه شده در جراید از سوی مروجین و مبلغین استفاده و جایگزینی خلیج (دریای) عمان با دریای مکران، برای صحت سنجی نظریات، به بیانات "حضرت امام" (ره) و تأکید "مقام معظم رهبری" مبنی بر احیاء و استفاده از نام اصیل و تاریخی دریای مکران، در راستای دفاع از هویت ایران و ایرانی اشاره کرده اند. در این ارتباط می بایست متذکر شد که بر اساس بررسی انجام گرفته (ارجاع به دیدگاه های رهبری و دولت به منطقه مکران و همچنین پایگاه رسمی نشر اندیشه های بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران)، هیچ گونه نوشتار، سخنرانی و بیاناتی از "حضرت امام" (ره) و "مقام معظم رهبری" در خصوص دریای مکران به ثبت نرسیده است و ایشان فقط به توسعه سواحل مکران و دریای عمان اشاره فرمودند. از طرفی برای دفاع از ملیت ایران و قومیت ایرانی، اقدام به جایگزینی و ترویج واژه سازی غیر مستند و نام گذاری اشتباه که مورد تایید سازمان ها و قوانین بین المللی جغرافیای دریاها می باشد، خارج از دیپلماسی بین الملل می باشد. لذا به نظر می رسد با چنین اقداماتی، مناسبات منطقه ای با کشور های همجوار نیز دچار آسیب شود. در نتیجه تاکید می گردد که علیرغم پیشینه تاریخی در دوره هایی از جغرافیای تاریخی حوضه های دریایی جنوب کشور، و با توجه به قوانین بین المللی دریانوردی و مرز های رسمی و مورد توافق کشور برای دریا های مشترک، در حال حاضر عنوان دریای مکران مورد تایید نبوده و به رسمیت نیز شناخته نمی شود. به عبارت دیگر همانگونه که اشاره گردید، مکران صرفاً یک نام جغرافیایی ساحلی – دریایی مشترک ایران و پاکستان برای منطقه وسیع در سواحل خلیج (دریای) عمان می باشد.
هم اکنون به طور رسمی در سازمان‌های بین المللی و رسمی وابسته به سازمان ملل (IMO - FAO) و سازمان ها و آژانس های بین المللی و بین الدول تخصصی (UKHO – IHO – NOAA - NASA) و حتی بیشتر منابع و نقشه های رسمی دریانوردی و اطلس ها ی جغرافیایی ملی و بین المللی (World Atlas - National Geography Society) و یا دانشنامه ها و فرهنگ لغات(Oxford – Britannica – Webster - Wikipedia ) نام خلیج عمان (Gulf of Oman) درج شده و نامیده می شود.