کوسه ماهیان به همراه سفره ماهیان متعلق به رده غضروف ماهیان (Chondrichthyes) هستند؛ از جمله آبزیانی که در تمام حوضه های دریایی و اقیانوسی جهان (نواحی گرمسیری، معتدل و قطبی) و حتی در آب های شیرین رودخانه ای حضور دارند. طول انواع کوسه ماهیان از 20 سانتي متر تا 20 متر متغیر است و در لایه های مختلف آب های سطحی تا اعماق و در گستره وسیعی از زیستگاه های ساحلی، دریایی، مصبی و آب شیرین رودخانه ای زیست می کنند. زیستمندانی شکارچی، گوشتخوار و لاشهخوار هستند که طیف متنوعی از گروه های مختلف ماهیان، نرمتنان، سخت پوستان، سر پایان، خارتنان، پرندگان و حتی پستانداران در رژیم غذایی آنها قرار دارد. به لحاظ تولید مثلی به روش های زنده زایی(Viviparous)، تخم گذار (Oviparous) و تخم گذار زنده زا (Ovoviviparous) تولید مثل می کنند. اگرچه ماهیان استخوانی در هر بار زادآوری تعداد بسیار زیادی تخم تولید میکنند، اغلب ماهیان غضروفی زندهزا هستند و در هر بار زادآوری تنها تعداد انگشت شماری بچه به دنیا میآورند. حتی آنهایی که تخمگذار هستند، هر بار تنها تعداد معدودی تخم میگذارند. به همین دلیل است که جمعیت کوسهماهیان (و سفرهماهیان) آهنگ رشد مختصری نسبت به بسیاری از آبزیان دیگر دارد و این باعث میشود صید بیرویه، تأثیر بسیار مخربی بر روی جمعیت آنها بگذارد.
اغلب مردم تصور می کنند که کوسه ماهیان، به عنوان تهدید اصلی برای انسان در دریا محسوب می شوند، اما باید تاکید کرد که تنها 20 گونه از تعداد 346 گونه کوسه ماهیان متعلق به 25 خانواده شناسایی شده در دنیا، مهاجم بوده و در فهرست جانوران خطرناک دریایی قرار دارند. ولی تاکنون بر اساس گزارش ها و مستندات موجود در خصوص حمله آنها به انسان، فقط 4 گونه از این فهرست برای انسان خطر آفرین اعلام شده است.
بر اساس جدیدترین مطالعات و پژوهش های انجام گرفته از سوی عضو هیات علمی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور و عضو گروه متخصصان کوسه ماهیان اتحادیه حفاظت از طبیعت (IUCN Specialist Group) تاکنون تعداد 180 گونه در دریاها و خلیج های وابسته به ناحیه شمال غربی اقیانوس هند (منطقه 51 صیادیFAO ) متعلق به 23 خانواده از کوسه ماهیان شناسایی و گزارش شده که در این میان حضور 30 گونه متعلق به 12 خانواده در خلیج فارس، تنگه هرمز و خلیج عمان مورد تایید قرار گرفته است. در خصوص احتمال حضور سایر گونه های اقیانوسی نیز لازم است اطلاعات کامل تری به لحاظ پراکنش جغرافیایی و شناسایی گونه های مشکوک در غالب تحقیقات و مطالعات ماهی شناسی انجام پذیرد. لذا به نظر می رسد که فهرست نهایی کوسه ماهیان منطقه بیشتر باشد. در این میان دریاهای جنوب کشور زیستگاه بسیار مناسبی برای حضور بیش از ۱۵ درصد از تمام گونههای شناخته شده ماهیان غضروفی (کوسه و سفره ماهیان) در جهان است.
نقش بسیار مهم کوسه ماهیان در حفظ تعادل اکولوژیک دریاها و جایگاه ارزشمند این شکارچیان و لاشه خواران در زنجیره غذایی دریا کاملا مشخص است. ولی متاسفانه تعداد قابل توجهی از گونه ها عمدتا به دلیل صید و بهره برداری بی رویه و استفاده از روش های غیر استاندارد صید و به عبارت دیگر ماهیگیری بی هویت و صید ضمنی، از سوی سازمان های بین المللی و نیز نهادهای ملی در فهرست گونه های در معرض خط و مورد تهدید قرار گرفته اند و مورد حفاظت هستند. در این میان صید ضمنی نه تنها سهم بیشتری از صید این ماهیان در معرض خطر را نسبت به صید هدف در بر میگیرد، بلکه آمار دقیقی هم در اختیار نیست و لذا نمیتوان با مهندسی زنجیره ارزش محصولات شیلاتی، میزان صید آن را کنترل کرد. همچنین رونق تجارت جهانی و منطقه ای در جنوب کشور همانند سایر نقاط جهان، موجب شده است که با هدف صادرات و مشارکت در تجارت باله کوسه اقدامات غیر قانونی و پنهانی انجام گیرد. به طوری که طبق مصاحبه ای که مدیرعامل موسسه حفاظت از محیطزیست قشم با ایسنا داشته، اعلام کرده که بالههای پشتی و دمی این ماهیان معمولاً به شکل غیرقانونی به کشورهای عربی و از آنجا به کشورهای جنوب شرق آسیا و به خصوص هنگکنگ صادر میشود تا برای تهیه غذایی گرانقیمت موسوم به سوپ باله کوسه استفاده شوند. اگرچه مسیرهای این تجارت غیرقانونی و گردش مالی آن هنوز به شکل کاملی در کشور مطالعه نشده است، اما فائو در گزارش سال 2015 م . عنوان کرده که بالههای کوسه قاچاق شده از ایران به کشور امارات متحده عربی با قیمتی بین 10 تا 50 دلار آمریکا به ازای هر کیلو، (بسته به اندازه و کیفیت بالهها) معامله میشود. در این میان، مصرف گوشت کوسه و سفره ماهیان نیز در استان های ساحلی جنوب کشور به صورت خشک شده و همچنین برای تهیه غذاهایی نظیر پودنی (غالبا با گوشت انواع کوسههای کوچک از جمله کوسه خاکستری بینی باریک، کوسه شیری، کوسه چانهسفید و کوسه پوزه محکم) تهیه و همچنین تهیه حلیم سفره ماهی استفاده میشود.
بر اساس جدیدترین فهرست قرمز (Red List) منتشر شده از سویIUCN ، نیمی از کوسه ماهیان به عنوان گونههای در معرض خطر طبقه بندی شدهاند. ولی متاسفانه منطقه بسیار مهم و با ارزش زیستی حوضه های دریایی جنوب ایران توسط کشورهایی احاطه شده که برخی از آنها، از جمله ایران در زمره کشورهایی قرار دارند که بیشترین میزان صید کوسهماهیان (و سفرهماهیان) در سرتاسر جهان را دارند. به طوری که طبق آمار رسمی اعلام شده از سوی ایران به فائو، طی سال های 2015-2000 م. بیش از ۱۸۰ هزار تن انواع کوسه ماهیان از آبهای جنوبی ایران صید شده که این آمار، ایران را در بین ۲۶ کشوری قرار میدهد که بیشترین سهم صید کوسهماهیان (و سفرهماهیان) را در سراسر جهان بر عهده دارد. این آمار قطعاً نمیتواند میزان صید غیرمجاز را در بر گیرد. بنابراین آمار دقیقی از میزان آن در دسترس نبوده و کشور ما نیز از این موضوع مستثنی نیست.
با نگاهی خوشبینانه اگر این مقدار، کل صید باشد و با تصوری غیر ممکن اگر هر کوسه ماهی در این آمار به طور متوسط ۱۰۰ کیلوگرم وزن داشته، طی این مدت بیش از یک میلیون و ۸۰۰ هزار کوسه ماهی صید شده است. در همین ارتباط بر اساس ردیف یک (رده آبزیان و سختپوستان) بند چ مصوبه قانون شکار و صید، با احتساب مبلغ ۳۰ میلیون تومان جریمه تعیین شده برای صید هر کوسه ماهی، میزان کل جریمه معادل حدود ۵۴ تریلیون تومان خواهد بود که باید توسط دولت از صیادانی وصول میشده که مسئول صید بودهاند. اما معمولا هیچگاه چنین اتفاقی نیفتاده و وضع قانون و تعیین جریمه بینتیجه مانده است. این در صورتی است که ایران در سطح بینالمللی عضو کنوانسیون تجارت بینالمللی گونههای در معرض خطر گیاهان و حیوانات، کنوانسیون حفاظت از گونههای مهاجر وحشی و کمیسیون صید تن ماهیان اقیانوس هند است که هر یک قوانین و دستورالعملهایی خود را برای مدیریت صید و تجارت انواع کوسه ماهیان و سفرهماهیان دارند. هر چند این موضوع تنها مربوط به کشور ایران نبوده و متأسفانه در سراسر جهان به یک معضل تبدیل شده است.
در پایان به راهکار های اجرایی و مدیریتی می توان اشاره نمود که ضمن کاهش مخاطرات و تهدیدات پیش رو برای گونه های در معرض خطر و خروج گام به گام این گونه ها از فهرست قرمز IUCN ، نسبت به معرفی راهکار های جایگزین معیشتی برای ساحل نشینان و صیادان جنوب کشور اقدام نمود و از طرفی با اجرای برنامه های آموزشی و ترویجی با هدف توانمند سازی جوامع محلی و افزایش سطح دانش بومی مبنتی بر محیط زیست و توسعه پایدار، گام برداشت. در این میان با مدیریت آگاهانه و نه شعار گونه، تمام مصوبات و آیین نامه های حفاظت از محیط زیست و قوانین کنترلی و محدودی کننده صید غیر مجاز کاملا اجرا و مورد نظارت و بازرسی قرار گیرد. در این خصوص می توان با یک اقدام همه جانبه و مشارکت بین نهادهای دولتی، مراکز دانشگاهی و پژوهشی، سازمانهای مردمنهاد و مهمتر از همه جوامع محلی به دو موضوع اصلی گردشگری و آبزیپروری به عنوان جایگزینی مناسب برای صیادی و مدیریت روشهای صید با ایجاد تغییرات ساده در ادوات صیادی تاکید نمود.