در راستای اجرای برنامه محیط زیست دریای خزر (CEP) ، در موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور، طرح ملی حفظ و بازسازی ذخایر ماهی آزاد دریای خزر (Salmo trutta caspius) در حوضه جنوبی دریای خزر، نسبت به بررسی وضعیت بهداشتی و بیماری های ماهی آزاد دریای خزر از مرحله صید و تکثیر مولدین تا رها سازی بچه ماهیان به دریا اقدام گردید. بدین منظور تعداد 110 -90 ماهی آزاد مولد در فصل صید از رودخانه های مهم منتهی به دریای خزر در دو استان گیلان و مازندران، صید و به محل نگهداری مولدین ( مرکز بازسازی ذخایر آزاد ماهیان شهید باهنر - کلاردشت و یک مرکز تکثیر ماهیان سردآبی بخش خصوصی) منتقل گردیدند. در طی عملیات تکثیر و تفریخ تخمها (انکوباسیون)، پرورش لارو و بچه ماهیان تا رهاسازی به دریا در مکان های مناسب، نسبت به بررسی وضعیت بهداشتی ، آلودگیها و مهمترین بیماریهای تهدید کننده آنها بر اساس پروتکل های تشخیص بیماریهای ماهی سازمان بین المللی بیماریهای واگیردار دام(OIE) ، با روشهای مختلف مولکولی(PCR) ، ویروس شناسی، باکتری شناسی، قارچ شناسی و انگل شناسی، با انجام نمونه برداری های متوالی مورد ردیابی و شناسایی قرار گرفت.
جهت تشخیص تفریقی وتعیین دقیق باکتری و تایید جنس و تا حد امکان گونه باکتری های جدا شده از محیط های اختصاصی مربوطه و آزمایش های شیمیایی همچون حرکت، اندول، کاتالاز، پراکسیداز و... استفاده گردید. جهت انجام آزمایشات انگل شناسی علاوه بر اخذ نمونه های سطحی و تهیه لام مرطوب (Wet mount) ، از پوست و مخاطات، چشم، برانشی ها، جراحات و اولسر ها ی سطحی، از ارگانهای داخلی نیز جهــت شناسایی انگل های احتمالی نمونه گیری شد و با استفاده از روشهای میکروسکوپیک و ماکروسکوپیک نسبت به ثبت مشخصات و طبقه بندی آنها بر اساس کلیدهای شناسایی اقدام گردید. برای شناسایی آلودگیهای قارچی به صورت موردی نمونه های تخم و ماهیان مشکوک مورد بررسی قرار گرفتند. جهت جداسازی و شناسایی قارچها از محیط های کشت (Sweet Wort Agar)، سابورودکستروزآگار (SDA)، پوتیتودکستروزآگار (PDA) و محیط GP agar استفاده شد. مطالعات ویروس شناسی بر روی نمونه های اخذ شده از مولدین، لارو و بچه ماهیان مشکوک و یا بصورت تصادفی انجام گرفت. نمونه های بافتی از اندامهای هدف همچون کبد، کلیه ، طحال، مغز و مایعات تناسلی مولدین تهیه شده و در ظروف استریل حاوی محلول های ویژه نگهدارنده (EMEM) قرار گرفت و یا درون تانک ازت قرار گرفته و به آزمایشگاه رفرانس بیماریهای ماهی در پژوهشکده آبزی پروری آبهای داخلی – انزلی منتقل گردید. نمونه ها حسب مورد بر روی تیره های سلولی مخصوص CHSE, BF2, SSN1, EPC و FHM کشت داده شدند. برنامه ریزی شده بود که در صورت رشد ویروس و مشاهده آثار(CPE) در محیط های کشت سلولی نسبت به پاساژهای بعدی جهت تشخیص و تایید نهایی اقدام گردد، با کیتهای تشخیصی PCR از نظر بیماریهای ویروسی مورد بررسی قرار گیرند و در صورت نیاز با استفاده از روشهای سرولوژیک همچون:
NT (Neutralisation Test) ، (Indirect Fluorescent Antibody Test) IFAT ، MAb Immunohistochemistry (IHC) نسبت به تایید نهایی ویروس جدا شده اقدام گردد. در ادامه پیش بینی شده بود تا از مایع کشت سلولی (Supernatant) نمونه های مثبت جدا شده اولیه، جهت مطالعات میکروسکوپ الکترونی E.M به دو روش T.E.M و S.E.M در صورت لزوم استفاده گردد، و بر اساس روش (Kokh Pustulate) ، بیماریزایی (Pathogenicity) ویروس جدا شده مورد بررسی قرار گیرد.
نتایج تحقیق کمی، کیفی و همکاری با مجریان سایر طرحهای CEP برای کنترل وضعیت سلامتی مولدین، تخمها، لاروها و بچه ماهیان آزاد در مراکز تکثیر همکاری کننده با این طرح، بیانگر آن بود که گونه های مختلفی از قارچهای ساپرولگنیا) (Saprolegnia sp.، پنیسیلیوم (Penicilium) ، موکور(Mucor) ، آکرومونیوم((Acremonium ،آسپرژیلوس(Aspergillus) ، پسیلیومایسس(Paecilomyces)، فوزاریوم(Fusarium) و آلترناریا(Alternaria) بیشترین فراوانی را در مراحل مختلف رشد ماهی آزاد دریای خزر داشته اند. با توجه به اینکه یکی از شرایط اصلی تولید مطلوب و جلوگیری از تلفات، رعایت اصول بهداشت و پیشگیری از بیماریها و اجرای برنامه های مراقبت بهداشتی درمراکز تکثیر و مزارع پرورش ماهیان میباشد، لذا ضمن تحلیل شدت آلودگیهای قارچی و مشکلات حادث شده برای مولدین در مراکز تکثیر همکار در این طرح ، راهکارهای لازم جهت جلوگیری از تلفات و افزایش بازدهی ارائه گردید.
تعداد محدودی عوامل باکتریائی همچون پزودوموناسها Pseudomonas ،آنتروباکترها Entrobacteriaceae ، آئروموناسها Aeromonas و باسیلوسها Bacillusدر مولدین و بچه ماهیان شناسائی شدند که اغلب جزو فلور طبیعی بوده و در شرایط استرس و دستکاریها امکان بروز بیماری را داشتند و در طی دوره تحقیق بیماری باکتریایی همراه با تلفات مشاهده نشد.
رد یابی آلودگیها و بیماری های ویروسی مهم آزاد ماهیان نظیر IPN، IHN و VHS در بچه ماهیان و مولدین نشان داد که در تمام موارد هیچگونه آثار آسیب سلولی( CPE) بر روی تیره های سلولی EPC و BF2 ایجاد نشده است. در ادامه تک لایه های سلولی پس از گذشت 7 روز جمع آوری شده و آزمایش RT-PCR مربوط به سه ویروس مذکور انجام شد که نتایج تمام آزمایشات منفی بود.
در پایش بهداشتی بعمل آمده بر روی بچه ماهیان و مولدین مورد بررسی برخی ناهنجاری های خاص همچون لاغری(Emaciation) ، اسکولیوزیس(Scoliosis) ، لردوزیس(Lordosis) ، تغییرات و ناهنجاری های جمجمه ای (Head deformation) مشاهده گردید که علت بروز آنها اغلب نامشخص می باشد و با عنایت به تک گیر بودن آنها، مشکل خاصی در سلامت جمعیت ماهیان مورد بررسی نبود.
آدرس پست الکترونیکی نویسنده: drmehrabi@gmail.com