گسترش روزافزون جمعیت و به تبع آن نیاز به منابع غذایی عامل جهت گیری بشر به رویکرد استفاده از تکنولوژی ودستکاری ها درافزایش بهره وری وایجاد ظرفیت های جدید تولید بویژه درتولیدات کشاورزی و دام وآبزیان بوده است. تولید ماهی های پرورشی به شکل سنتی به بیش از 3 هزار سال نسبت داده شده و این در حالی است که سابقه تولید انواع ماهی ها با بهره گیری از دانش و تکنولوژی های نوین قریب به 50 سال می رسد. یکی از نهاده های مهم در تولید ماهیان پرورشی وجود بچه ماهی به تعداد کافی و درزمان مناسب بوده که این موضوع در بسیاری از موارد با در نظر گرفتن زمان و دوره پرورش و نیز حجم و تعداد بچه ماهی مورد نیاز چالش جدی پرورش دهندگان محسوب شده و عامل پرداختن محققین و دانشمندان به موضوع فیزیولوژی تولید مثل و بکار گیری شیوه های نوین در هماهنگی فرایند تکثیر در کارگاه های تکثیر و پرورش است .
هورمون های استروئیدی و نیز گنادو تروپین ها در کنار هورمون محرکه گنادو تروپین (GnRH ) و بسیاری از نوروهورمونها و نوروترانسمیترها (دوپامین ، سروتونین ،کیس پپتین و ...) عمدتا مسئول کنترل فیزیولوژیک فرایند های تولید مثلی در دوره های نسبتا بلند بوده و تابع بسیاری از عوامل درونی و بیرونی ( نظیر دما ، نور و غذا ) در ماهی ها می باشند . امروزه ثابت شده است که محورهای مختلف تولید مثلی نظیر محور هیپوتالاموس –هیپوفیز- گناد و نیز محور هیپوتالاموس –هیپوفیز- اینتر رنال و محور هیپوتالاموس –هیپوفیز- تیروئید و بسیاری از محور آندوکرینی روند تولید مثلی ماهی ها را تخت کنترل دارند. از این رو با دانستن اینگونه روند ها ، محققین به کنترل فرایند تولید مثلی ماهی ها در کارگاه های تکثیر روی آورده و این نوع آوری را گامی در جهت بهره وری و تولید انبوه و نیز کاهش هزینه های تولید بچه ماهی قلمداد می نمایند .
بکار گیری هورمون ها به اهداف مختلف نظیر تسریع در بلوغ ماهی ها، تسریع روند رسیدگی گامت ها ، هماهنگی در فرایند تولید مثلی مولدین در کارگاه های تکثیر ، ممانعت از بلوغ موردی و هماهنگی فعالیت های کارگاهی تغییر جنسیت ، عقیم سازی و در نهایت تخم ریزی هماهنگ ماهی ها در زمان مورد نظر صورت می پذیرد.
ترکیبات متعدد ی برای تجویز و تحریک تولید مثلی در ماهی وجود دارد که ابتدایی ترین آنها بکار گیری ترکیبات محرک با منشائ درونی نظیرعصاره هیپوفیزاست که حاوی مجموعه ای هورمون های هیپوفیزی به همراه بقایای بافتی غده هیپوفیز بوده و بصورت سنتی از هیپوفیز ماهی های نسبتا بزرگ قابل احصا بوده و با روش های متداول نظیر استون استخراج میگردد . این در حالی است امروزه رویکر به استفاده از هورمون های طبیعی و مصنوعی بویژه انواع استرادیول و مشتقات آن و تستوسترون و مشتقات مربوطه رو به افزایش نهاده است. همچنین در طی 3 دهه اخیر دستاورد های شگرفی در زمینه بکار گیری انواع هورمون ها ی گنادوتروپین ومحرک های مربوطه به همراه انالوگ ها و انواع آگونیست و آنتاگونیست های مرتبط با هورمون های موثر درفرایند های تولید مثلی به همراه انواع داروها و تزکیبات فیتواستروژنیک برای تحریک تولید مثلی ابزیان حاصل گردیده است.
در هر حال روش های متعددی برای تجویز هورمون و دارو های موثر بر تولید مثل آبزیان وجود دارد که از بین آنها می توان به روش های زیر اشاره کرد:
تزریق داخل صفاقی
تزریق عضلانی در محلول آبی
تزریق عضلانی در محلول الکلی
تزریق در فرم آزاد کننده ی کُند( میکروکپسول ها، کاشت GnRH در ترکیب با یک قرص کلسترولی یا پلیمری)
استفاده خوراکی در غذا
حمام دادن:غوطه وری در هورمون با یا بدون در معرض قرار دادن فراصوت (Ultrasound).
جذب دهانی آبششی: (Topical Gill Application)
انتقال هورمون در قالب استفاده از ناقل ( Vector Based )
معمولا استفاده ی خوراکی و غوطه وری برای تنظیم تخم ریزی گونه هایی که در شرایط دستکاری دچار استرس می شوند، توصیه می شود.کاشت هورمون نیز برای گونه های سردآبی، از قبیل آزاد ماهیان، وهمچنین برای گونه هایی با تخم ریزی مکررمانند ماهی های دریایی کاربرد دارد.
در روش های رسانش پایدار، هورمون های آنالوگ نظیر (GnRHa)با مجموعه ای از مواد طبیعی و یا صناعی ترکیب می گردد که بسته به نوع روش و ماده مصرفی سبب آزادسازی تدریجی هورمون در بدن ماهی از چند روز تا چند ماه می شوند. در رسانش پایدار هورمونی آنالوگهای GnRH را غالبا به شکل محلول در حلال های نمکی و یا به روش رسانش پایدار استفاده می نمایند.
هر یک از روش های فوق دارای مزایا و معایبی بوده که ویژگی هایی نظیر گونه ماهی ، هدف از هورمون تراپی، وزن و اندازه ماهی ، سن ماهی ، مرحله بلوغ ، نوع تغذیه در کنار شرایط محیطی نظیر جایگاه نگهداری ماهی ها ، درجه حرارت ، شرایط بهداشتی و .... در انتحاب روش مناسب موثر است .
برای اطلاعات بیشتر به کتاب بیولوژی ماهی ، همایون حسین زاده صحافی، جلد 1 ،انتشارات جهاد دانشگاهی ، معاونت آبزی پروری سازمان شیلات، 1381،مراجعه شود.