ارزیابی ذخایر ماهیان خاویاری در حوضه جنوبی دریای خزر(آبهای ایران)
مجری : محمود توکلی
شماره ثبت
1004/86
وزارت جهاد کشاورزی
سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی
مؤسسه تحقیقات شیلات ایران – انستیتو تحقیقات بینالمللی ماهیان خاویاری چکیده
پروژه ارزیابی ذخایر با هدف برآورد ذخایر و فراوانی مطلق، تعیین ترکیب گونهای، فراوانی نسبی گونههای مختلف ماهیان خاویاری در دو فصل تابستان و زمستان 1383 و 1384 در سواحل جنوبی دریای خزر در استانهای گیلان، مازندران و گلستان در عمق 2 تا 100 متر به اجرا در آمد. با توجه به وسعت منطقه، 85 ایستگاه ترال کشی در نظر گرفته شد و تعداد ایستگاههای هر استان بر اساس درصد مساحت هر استان نسبت به کل مساحت، تعیین و موقعیت هر ایستگاه بصورت طرح طبقه بندی تصادفی(stratified random sampling design) مشخص گردید. برای نمونه برداری از دو نوع ترال کف 9 و 7/24 متری استفاده شد. ترال کشی به مدت 30 دقیقه و با سرعت 5/2 تا 3 گره دریایی انجام گرفت. جهت محاسبه فراوانی و وزن توده زنده (بیوماس) از روش محاسبه جاروب شده استفاده شد.
در گشت تابستان 1383 در مجموع تعداد 170 عدد ماهی شامل142 عدد تاسماهی ایرانی[1]، 19 عدد
ازون برون[2] ، 2 عدد تاسماهی روسی[3] ، 3 عدد شیپ[4] و 4 عدد فیلماهی[5] در 85 ترال کشی صید گردید. در زمستان 1383 تعداد 118 عدد ماهی شامل75 عدد تاسماهی ایرانی، 41 عدد ازون برون، 1 عدد
تاسماهی روسی و 1 عدد شیپ در 85 ترال کشی صید شد (در گشت زمستان 1383 فیلماهی صید نشد). تعداد ماهی صید شده در گشت تابستان 1384 معادل 124 عدد شامل101 عدد تاسماهی ایرانی، 21 عدد ازون برون، 2 عدد تاسماهی روسی بود که طی 84 ترال کشی صید شدند (در گشت تابستان 1384 فیلماهی و شیپ صید نشد). در گشت زمستان 1384 در مجموع تعداد 76 عدد ماهی شامل 46 عدد تاسماهی ایرانی، 26 عدد ازون برون، 3 عدد فیلماهی و 1 عدد شیپ در 85 ترال کشی صید گردید (در این گشت تاسماهی روسی صید نشد).
صید در واحدسطح (CPUA) در گشت تابستان 1383 در اعماق زیر 10 متر معادل 6670 عدد در هر nm2[6] و در اعماق بالای 10 متر(10 تا 100 متر) معادل 1487 عدد در هر nm2 بود که در گشت تابستان 1384 در اعماق کمتر از 10 متر به 4572 عدد در هر nm2 و در اعماق بالای 10 متر به 1115 عدد در هر nm2 کاهش یافته است. در گشت زمستان 1383 صید در واحد سطح در اعماق زیر 10 متر معادل 2103 عدد در هر nm2 و در اعماق بالای 10 متر معادل 1538 عدد در هر nm2 برآورد شد که این مقدار در گشت زمستان 1384 در اعماق کمتر از 10 متر به 1803 عدد در هر nm2 و در اعماق بالای 10 متر به 923 عدد در هر nm2 رسیده است. در تمامی گشت های انجام شده صید در واحد سطح گونه تاسماهی ایرانی بیشتر از سایر گونه ها بوده است.
صید در واحد تلاش (CPUE) در تابستان 1383 معادل 2 عدد در هر ترال بود. این مقدار در تاسماهی ایرانی 67/1، ازون برون 22/0 ، تاسماهی روسی 02/0، شیپ 04/0 و فیلماهی 05/0 عدد در هر ترال بود. صید در واحد تلاش در زمستان 1383 معادل 38/1 عدد در هر ترال بود که به تفکیک، تاسماهی ایرانی 88/0 ،
ازون برون 48/0 ، تاسماهی روسی و شیپ 01/0 عدد در هر ترال بود. صید در واحد تلاش در تابستان 1384 معادل 47/1 عدد در هر ترال بود. صید در واحد تلاش تاسماهی ایرانی 2/1 ، ازون برون 25/0 ، تاسماهی روسی 02/0 عدد در هر ترال بود. در زمستان 1384 صید در واحد تلاش برابر 89/0 عدد در ترال بود که در تاسماهی ایرانی 54/0 ، ازون برون 3/0 ، فیلماهی 04/0 و شیپ 01/0 عدد در هر ترال بود.
بر اساس محاسبات انجام گرفته فراوانی مطلق ماهیان خاویاری حاصل از گشت ارزیابی ذخایر در تابستان 1383 حدود 523/9565 هزارعدد تخمین زده شد که از این تعداد، 664/7704 هزار عدد تاسماهی ایرانی ،340/101 هزار عدد تاسماهی روسی ، 209/1286 هزار عدد ازون برون، 164/174 هزارعدد شیپ و 136/297 هزار عدد فیلماهی برآورد شده است. میزان کل وزن توده زنده محاسبه شده ماهیان خاویاری حدود 132/11213 تن تخمین زده شده است که شامل559/4315 تن تاسماهی ایرانی، 188/ 14 تن
تاسماهی روسی، 931/1035 تن ازون برون، 222/23 تن شیپ و 232/5824 تن فیلماهی می باشد. در گشت ارزیابی ذخایر زمستان 1383 فراوانی کل ماهیان خاویاری در حدود 351/7275 هزارعدد تخمین زده شد که از این تعداد، 661/4692 هزار عدد تاسماهی ایرانی ، 332/67 هزار عدد تاسماهی روسی ، 469/2455 هزار عدد ازون برون و 889/59 هزارعدد شیپ برآورد شده است. میزان کل وزن توده زنده محاسبه شده ماهیان خاویاری حدود 183/4942 تن تخمین زده شد که شامل100/1786 تن تاسماهی ایرانی، 195/6 تن
تاسماهی روسی ، 507/2814 تن ازون برون و 381/335 تن شیپ بود. در تابستان 1384 فراوانی کل برآورد شده در حدود 894/7939 هزارعدد بود که از این تعداد، 777/5993 هزار عدد تاسماهی ایرانی ، 174/122 هزار عدد تاسماهی روسی و 943/1823 هزار عدد ازون برون بود. میزان کل وزن توده زنده محاسبه شده 093/8359 تن تخمین زده شده است که شامل795/5414 تن تاسماهی ایرانی، 104/17 تن تاسماهی روسی و 194/2927 تن ازون برون بود. فراوانی کل ماهیان خاویاری حاصل از گشت ارزیابی ذخایر زمستان 1384 در حدود 168/4687 هزارعدد تخمین زده شد که از این تعداد، 005/2720 هزار عدد تاسماهی ایرانی، 123/1557 هزار عدد ازون برون، 151/350 هزار عدد فیلماهی و 889/59 هزارعدد شیپ برآورد شده است. میزان کل وزن توده زنده محاسبه شده ماهیان خاویاری حدود 946/10216 تن تخمین زده شده است که شامل420/1269 تن تاسماهی ایرانی، 416/965 تن ازون برون ، 232/7916 تن فیلماهی و 878/65 تن شیپ بود.
در عملیات دامگذاری در اعماق کمتر 10 متر در تابستان 1383 تعداد 299 عدد ماهی شامل208 عدد تاسماهی ایرانی، 39 عدد ازون برون ، 22 عدد تاسماهی روسی و 30 عدد شیپ صید شد. صید در واحد تلاش گونه تاسماهی ایرانی 95/4 ، ازون برون 93/0 ، تاسماهی روسی52/0 و شیپ 72/0 عدد در هر سری دام بود. در گشت زمستان 1383 تعداد 41 عدد ماهی شامل 36 عدد تاسماهی ایرانی، 3 عدد ازون برون و 2 عدد تاسماهی روسی صید شد. صید در واحد تلاش گونه تاسماهی ایرانی 86/0 ، ازون برون 07/0 و تاسماهی روسی 05/0 عدد در هر سری دام بود. تعداد ماهی صید شده در تابستان 1384، توسط دام گوشگیر 604 عدد ماهی شامل 565 عدد تاسماهی ایرانی، 13 عدد ازون برون ، 17 عدد تاسماهی روسی ، 2 عدد فیلماهی و7 عدد شیپ بود. صید در واحد تلاش گونه تاسماهی ایرانی 45/13 ، ازون برون 31/0 ، تاسماهی روسی 4/0 ، فیلماهی 05/0 و شیپ 17/0 عدد در هر سری دام بود. در زمستان 1384 در عملیات دامگذاری تعداد 60 عدد ماهی شامل 48 عدد تاسماهی ایرانی، 1 عدد ازون برون و 11 عدد تاسماهی روسی صید شدند. صید در واحد تلاش گونه
تاسماهی ایرانی 14/1 ، ازون برون02/0 و تاسماهی روسی 26/0 عدد در هر سری دام بود.
رژیم غذایی ماهیان خاویاری صید شده توسط ترال و در اعماق 2 تا 100 متر طی فصول زمستان و تابستان سالهای 1383 و 1384 در استانهای گیلان، مازندران و گلستان مورد بررسی و مطالعه قرار گرفت. پس از بیومتری ماهیان خاویاری معده آنها در فرمالین10% فیکس و در آزمایشگاه مورد بررسی قرار گرفت.
شاخص هایی نظیر شدت تغذیه، درصد فراوانی طعمه، اندازه گیری شد. طیف غذایی در محتویات معده ماهیان شامل ماهیان استخوانی نظیر گاوماهی ((Neogobius sp. ، شیشه ماهی(.Atherina sp)،کیلکا وکرم های پرتارجنس(.Hypanai sp) وگونه نرئیسNereis diversicolor ، انواع سخت پوستان نظیر(.sp Paramysis)، گاماروس و نرمتنان دو کفه ای بود. یافته های حاصل از بررسی محتویات معده تاسماهی ایرانی در اعماق زیر 10 متر و در تمام فصول مورد بررسی نشان داد که تفاوت معنی داری در غذای اصلی موجود در محتویات معده این ماهیان (کرم پرتار) وجود ندارد. (05/0p>). با توجه به تعداد نمونه های صید شده نتایج نشان داد که بیشترین شاخص پر بودن معده تاسماهیان زمانی بود که آنها از گاو ماهیان تغذیه نموده اند که به ترتیب در استانهای مازندران، گیلان و گلستان مشاهده گردید. بررسی های انجام شده در رژیم غذایی تاسماهی ایرانی نشان داد که با افزایش اندازه دهان و وزن آنها تمایل به ماهیخواری پیدا کرده و سهم ماهیان استخوانی در محتویات معده آنها افزایش پیدا می کند. بررسی های صورت گرفته بر روی ماهیان ازون برون صید شده در اعماق بالای 10 متر نشان داد که کرم نرئیس غذای اصلی آنها بوده است. نتایج نشان داد که تنوع گونه های مورد تغذیه در گشت تابستان 84 در مقایسه با سال 83 بیشتر بود.
مطالعات فیزیولوژیکی تاسماهیان شامل ریزبینی بافت کبد، آبشش و تعیین مراحل رسیدگی جنسی بود.
نمونه برداری از ماهیان صید شده طی 4 مرحله گشت تابستان و زمستان سالهای 1383 و 1384 صورت گرفت. مجموعاً از 253 عدد ماهی نمونه برداری گناد، کبد و آبشش صورت گرفت که شامل 164 عدد تاسماهی ایرانی، 77 عدد ازون برون، 6 عدد فیلماهی، 3 عدد تاسماهی روسی و 3 عدد شیپ بود. نمونه بافت ها در آزمایشگاه بافت شناسی آب گیری، شفاف سازی، قالب گیری و رنگ آمیزی شدند. اسلایدهای بافتی تهیه شده با میکروسکوپ نوری مورد مطالعه قرار گرفتند.در مطالعه ساختار میکروسکوپی از 100 عدد بافت کبد نمونه برداری شده از تاسماهی ایرانی و ازون برون تنها حدود 5 درصد از بافت ها عوارضی چون تورم ابری، دژنرسانس چربی، رکود صفرا و آتروفی سلولی مشاهده شد. همچنین در مطالعه ساختار میکروسکوپی از 100 عدد بافت آبشش نمونه برداری شده نیز تنها حدود 7 درصد از بافت ها عوارضی چون تغییرات برگشت پذیر، تغییرات پیشرونده گشاد شدن مویرگها، اتصال تیغه های آبششی ثانویه و هیپرپلازی مشاهده شد. مطالعه ساختار میکروسکوپی 253 عدد از گناد تاسماهیان مورد مطالعه نشان داد که 5/60 درصد از آنها ماده و 5/39 درصد نر بودند. مرحله I رسیدگی جنسی (1/45 درصد) بیشترین درصد از مراحل را بخود اختصاص داده بود. سایر درصدهای رسیدگی جنسی شامل 8/17 درصد مرحله I-II، 4/30 درصد مرحله II، 3/4 درصد مرحله II-III و 4/2 درصد مرحله III بود.
ساختار ژنتیکی تاسماهی ایرانی در آبهای ایرانی دریای خزر (نواحی 5 گانه شیلاتی) با استفاده از مارکرهای Microsatellite مورد بررسی قرار گرفت. بدین منظور طی گشت ارزیابی ذخایر سالهای 1384-1383 تعداد 159 نمونه تاسماهی ایرانی (بالای 30 گرم) جمع آوری و سپس 2 گرم از قسمت نرم باله دمی آنها در الکل اتیلیک 96% قرار داده و به آزمایشگاه ژنتیک مولکولی انتقال یافت. DNA ژنومی با استفاده از روش
فنل کلروفرم و استات آمونیوم استخراج گردید. واکنش زنجیره ای پلیمراز(PCR) با استفاده از 4 جفت پرایمر میکروستلایت انجام شد. در این بررسی بیشترین فراوانی اللی مربوط به جفت پرایمر Spl168 بود که در جایگاه ژنی خود 17 الل داشت. تعداد الل واقعی و موثر در پنج جایگاه ژنی محاسبه گردید که بیشترین الل واقعی و موثر مربوط به جایگاه ژنی Spl173 بود. بیشترین تعداد الل واقعی در این لوکوس در بین نمونه های ناحیه 3 با تعداد 16 عدد و الل موثر 7/9 بود. کمترین الل واقعی در جایگاه ژنی Afu68 در نمونه های ناحیه 4 با تعداد 4 عدد و الل موثر 2/3 بود. تنوع ژنتیکی درون جمعیتی با معیار هتروزیگوسیتی مشاهده شده(Ho) و مورد انتظار (He)، محاسبه گردید که بیشترین هتروزیگوسیتی مشاهده شده مربوط به ناحیه 4 شیلاتی (61/0) و جایگاه ژنی Spl168 (95/0) و هتروزیگوسیتی قابل انتظار متعلق به ناحیه 3 شیلاتی (85/0) و جایگاه ژنی Spl168 (92/0) بدست آمد. بر اساس محاسبه تعادل هاردی واینبرگ در جایگاه ژنی Ls68/1 وLs68/2 در تمامی نواحی انحراف از تعادل هاردی واینبرگ را نشان می دهد. نمونه های ناحیه 2 در سه جایگاه Spl173، Spl168 و Afu68 در تعادل هاردی واینبرگ می باشند. همچنین نمونه های ناحیه 3 به غیر از جایگاه Spl168 در بقیه جایگاهها انحراف از تعادل هاردی واینبرگ را نشان می دهند ولی در اکثر جایگاهها انحراف از تعادل وجود دارد. با استفاده از تست AMOVA و بر اساس نتایج حاصل از محاسبه مقادیر Rst و Fst مشخص گردید که جمعیت های مختلفی از تاسماهی ایرانی در نواحی 5 گانه شیلاتی در محدوده جنوبی دریای خزر در آب های ایران وجود دارد. همچنین با مقایسه جفتی بین سایر مناطق مشخص گردید که اختلاف معنی داری بین این جمعیت ها در سطح 99% وجود نداشته (P≤0/01 ) اما در سطح 95% (P≤0/05) بین تمام گروهها اختلاف معنی دار وجود دارد.
واژه های کلیدی: دریای خزر ، ماهیان خاویاری، ارزیابی ذخایر ، ترال، تاسماهی ایرانی ، رژیم غذایی، کبد، آبشش، جنسیت، مایکروستلایت ، ژنتیک جمعیت
1 قره برون ) (Persian sturgeon- persicus) (Acipenser
2 دراکول (Stlleat sturgeon)- (Acipenser stellatus)
3 چالباش- (Russian sturgeon) (Acipenser gueldenstaedtii)
4 شیپ (Acipenser nudiventris) - (Ship sturgeon)
[5] بلوگا - (Beluga sturgeon) (Husu huso)
6 nm2 = نوتیکال مایل مربع دریایی