اهمیت، ضرورت ، اهداف و روش تحقیق :
دریای خزر با توجه به موقعیت جغرافیایی، وسعت ، وجود ذخایر ارزشمند زیستی وغیرزیستی، وجود تالابها و خلیج ها، دلتاها و وجود زیستگاههای انواع ماهیان اقتصادی وخاویاری ، یکی از منحصربفردترین دریاچه های بسته جهان محسوب میگردد. رودخانه های حاشیه جنوبی دریای خزر حدود 8 درصد کل آب ورودی به دریای خزر را تامین کرده و به همان نسبت در آلودگی یا بار رسوبی وارده به این دریا نقش دارند. علی رغم وجود چنین تاثیری در اکوسیستم دریای خزر، رودخانه های شمال کشور و مناطق مصبی کمتر مورد توجه قرار گرفته اند. مطالعه حاضر، از جمله طرح های مصوب معاونت محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست کشور به شمار میرود، سعی گردیده تا در راستای پایش اکوسیستم های مصبی شمال کشور، اطلاعاتی ارزشمند گردآوری گردد. داده های حاصل از این تحقیق در ابتدا بخشی از نبود یا کمبود اطلاعات لازم از وضعیت اکولوژیک و پراکنش ماکروبنتوزها در کرانه های جنوبی دریای خزر را که طی سالیان متمادی احساس می شده فراهم خواهد نمود. همچنین با اطلاعات حاصله از تنوع زیستی و شاخصهای کیفی، امکان مقایسه این اکوسیستم ها در زمانهای آینده در مواجه با تغییرات حوزه آبخیز و در قبال برخی کاربریها فراهم خواهد شد. در این تحقیق درشت بی مهرگان کفزی مورد بررسی قرار گرفتند. این موجودات که طیف وسیعی از گروههای جانوری را شامل می شوند نقش اکولوژیک ویژه ای را در اکوسیستم های آبی بازی کرده بطور مثال مواد آلی با منشاء درون زا و برون زا را معدنی کرده و به عنوان دومین و سومین سطح غذایی مورد استفاده قرار گیرند. این موجودات می توانند به عنوان نمایه‌ای ازمیزان کل تولیدات و به عنوان شاخص زیستی برای کیفیت آلی آب محسوب گردند. دراین تحقیق تعداد 18 مصب از رودخانه های حاشیه جنوب غربی دریای خزر در استان گیلان بررسی شدند. در هر مصب 8 ایستگاه تعیین شدکه طی چهار بار از فصول پائیز 1387 تا پائیز 1388 نمونه برداری شدند. نمونه ها شناسایی شده و فراوانی آنها شمارش گردید. در نهایت ارزیابی و مقایسه مصب ها و ایستگاهها، با استفاده از نمایه های اکولوژیک تنوع و شاخص زیستی کیفی آب انجام گرفت.
نتایج :
در این بررسی 69 جنس از بی مهرگان کفزی متعلق به 36 خانواده، 16 رده یا راسته جانوری شناسایی گردید. تعداد 26 جنس در خانواده Chironomidae و تعداد 43 جنس در سایر خانواده ها قرار داشتند. بررسی فراوانی موجودات در فصول مختلف نشان داد که خانواده شیرونومیده بیشترین درصد نمونه های مشاهده شده را داشته و راسته های دو جورپایان و دو کفه ای ها در رتبه بعدی قرار داشتند. در بین جنس های مشاهده شده جنس Stenogammarus از دوجور پایان و جنسهای Eukifferiella ،Cricotopus از دو بالان، کرمهای کم تارLimnodrilus و Streblospio و نرم تن Cerastoderma از تراکم بالایی در برخی فصول برخوردار بودند. مقایسه مقادیر تنوع و شاخص بیولوژیک در ایستگاه ها و مصب های مختلف تفاوت معنی دار آنها را در برخی فصول نشان داده است. شاخص زیستی هیلسنهولف نشان داد که طی بهار 1388 بیشتر ایستگاه ها دارای کیفیت مطلوب و در زمستان 1387 تعداد زیادی از ایستگاه ها دارای کیفیت متوسط تا خیلی ضعیف بودند. همچنین کیفیت مطلوبتر ایستگاه های داخل دریا با سایر ایستگاه ها مشهود بوده است.
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی:
همانطورکه گفته شد این مطالعه اطلاعات پایه ای از وضعیت درشت بی مهرگان کفزی و وضعیت اکولوژی محیط های رودخانه ای و مصبی شمال کشور را در استان گیلان طی سالهای 1387 و 1388 فراهم نموده است. برای استفاده بهینه از داده های بدست آمده در این تحقیق، ضروری است تا از اطلاعات سایر بخشهای پروژه جهت مدل سازی، تشخیص روابط و همبستگی ها استفاده گردد. در این ارتباط بررسی فاکتورهای هیدروشیمی، شناسایی انواع منابع آلاینده در بالادست و مسیر رودخانه ها، تغییرات طبیعی یا انسان ساخت در حوزه آبخیز رودخانه ها مورد نیاز می باشد. بطور کلی نتایح حاصل از این تحقیق، اطلاعات اولیه مورد نیاز اجرای بسیاری از پروژه ها را مهیا نموده و کمک خواهد نمود تا در قبال تغییرات محیط زیستی تصمیمات علمی اتخاذ گردد. بخشی از تغییرات محیط زیستی در تغییر کاربری هایی است که توسط انسان در محدوده حوزه آبخیز انجام می گیرد و برخی دیگر آنهایی هستند که در پیکره دریای خزر در حال برنامه ریزی و ساماندهی هستند. تغییرات برنامه ریزی شده سالهای آتی در عرصه های جنگلی، کشاورزی، شهری و صنعتی تغییرات تنوع جوامع جانوری رودخانه ها و مناطق ساحلی را نتیجه خواهد داد. داده های بدست آمده در این تحقیق کمک خواهد نمود تا معیار و ملاکی برای روند تغییرات وجود داشته باشد تا با نگرشی علمی تر از ایجاد لطمات بیشتر بر پیکره اکوسیستم های یاد شده جلوگیری گردد. در برنامه های آتی کشور در راستای ایجاد اشتغال و افزایش تولید، پرورش ماهی در قفس در ابعاد وسیع در نواحی ساحلی مد نظر مدیران شیلاتی کشور قرار دارد. تغییر مواد مغذی در این نواحی تغییرجوامع جانوری، تغییر تنوع موجودات و تغییر کیفیت آب را در پی خواهد داشت. این تغییرات، داده های مورد نیاز برای پروژه ارزیابی اثرات زیست محیطی چنین پروژه هایی را فراهم خواهد نمود تا تصمیمات اخذ شده بر مبنای اصول علمی قرار گیرد.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی:
از آنجاکه این بررسی تقریبا تمام رودخانه های منتهی به دریای خزر را در استان گیلان پوشش داده، کاربرد وسیعی از نظر جغرافیایی خواهد داشت. در این بررسی کیفیت آب رودخانه ها با یکدیگر تفاوت معنی دار داشته که در ارتباط با کاربری های فعلی در حوزه آبخیز این رودخانه ها می باشند، ایجاد کاربری های جدید در حوزه های آبخیز دیگر اثرات مشابهی را در بر خواهد داشت که در تصمیم گیری های ارزیابی اثرات محیط زیست نقش آفرین می باشد. داده های حاصل از این بررسی، به تفکیک هر یک از حوزه های آبخیز رودخانه ای می تواند مورد استفاده قرار گیرد. بسیاری از طرح های اجرایی استان گیلان نیازمند ارزیابی اثرات محیط زیست هستند و توجه به تغییرات فون و فلور از ضروری ترین بخشهای چنین پروژه هایی محسوب می شوند.