اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق :
بررسی و تدوین برنامه جامع محیط زیستی مناطق ساحلی که هدف اصلی تهیه گزارش فوق می باشد، به روش پهنه بندی مناطق موجود در نوار ساحلی را به سه پهنه، مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست موجود در محدوده مطالعاتی طرح ICZM ، محدوده تحت مدیریت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و زیستگاههای گونه های حساس، تقسیم و به شناسایی مسائل و مشکلات موجود در هر پهنه پرداخته است. سپس بر مبنای اهداف عملیاتی تعریف شده برای هر پهنه، بر مبنای مدل SWOT ، به برنامه ریزی برای هر منطقه پرداخته ایم. مبنای برنامه ریزی های صورت گرفته بر پایه راهنمای IUCN و کتب مرتبط در این زمینه می باشد. مناطق ساحلی کشور با حدود 3700 کیلومتر مرز تماس خشکی و دریا، در شمال، جنوب و پیرامون جزایر کشور، یکی از ظرفیت های بالقوه محیطی برای برنامه ریزی اقتصادی محسوب می شوند. بنابراین ناحیه ساحلی ازهر دو جهت اکولوژیکی و اقتصادی حائز اهمیت است.
عملکردهای بااهمیت منطقه ساحلی که براحتی می توان برای آن ارزش اقتصادی تعیین نمود، شامل تثبیت خط کرانه – محل پرورش آبزیان – محل تفریح و کنترل کننده سیلاب است و نیز در برخی کشورها مکانی مناسب برای ادارات بازرگانی وصنعتی و جذاب برای توریسم میباشند. از مهمترین دلایل اهمیت مناطق ساحلی- دریایی به مواردی مانند تنوع زیستی بالا، ارزشهای اقتصادی و تجاری، ارزشهای تحقیقاتی، وجود معادن و ارزشهای زیبایی شناختی و تفریحی می توان اشاره نمود.
تلفیق رشد و توسعه با حفاظت از منابع طبیعی بر مبنای اصول توسعه پایدار از طریق برنامه ریزی دقیق، یکی از اهداف مدیریت مناطق ساحلی است. اساس ICZM تلاش برای سالم نگه داشتن بنیاد زیست محیطی است و در واقع شروع کار بین بخشی سازمانها و ارگانهای مختلف و تلفیق کاراکترهای اتمسفر، هیدروسفر و لیتوسفر می‌باشد که به عملکرد اکولوژیکی و بهره‌وری بشر و حفاظت سانحه از نواحی ساحلی هر چه بیشتر نزدیک خواهد شد.
برنامه جامع مدیریت مناطق ساحلی، بر اساس روش پهنه بندی منطقه مطالعاتی به سه محدوده، مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست، مناطق تحت مدیریت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و زیستگاههای حساس در محدوده نوار ساحلی صورت گرفته است. پس از مشخص نمودن هر پهنه در گام نخست به بررسی مسائل و مشکلات موجود در پهنه (تهدیدها Threats)، مسائل و مشکلات ناشی از مدیریت (نقاط ضعف Weaknesses)، امکانات موجود در هر محدوده (فرصتها Opportunities)و در نهایت نقاط قوت مدیریتی (Strengths) هر منطقه بر مبنای مدل برنامه ریزی SWOT پرداخته شده است.
با در نظر گرفتن ارزشهای اکولوژیک و منحصر به فرد اکوسیستمهای ساحلی، اهداف عملیاتی برنامه جامع با توجه به برنامه چهارم توسعه کشور، راهنمای IUCN و سایر قوانین و مقررات موجود، استخراج گردید.
گام بعدی برنامه ریزی جهت مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست (مناطق تحت مدیریت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و زیستگاههای حساس فاقد این گام می باشند)، در نظر گرفتن الویتهای زیست محیطی و اجتماعی-اقتصادی و تعیین شاخص ها برای رسیدن به هدف عملیاتی را شامل می گردد.
نتایج :
- ایجاد پناهگاههای حیات وحش
- کنار گذاردن زیستگاههای حساس از بهره برداری
- توسعه سیستمهای حفاظتی (ذخیره گاههای بیوسفر)
- ساماندهی مفاد توافق نامه های جهانی در سطح ملی
- همکاریهای منطقه ای و جهانی جهت حفظ زیستگاههای گونه های در معرض انقراض
- تشکیل کنوانسیونهای جهانی و بستن معاهدات بین المللی برای تدوین مقررات در خصوص ممنوعیت و یا میزان بهره برداری از گونه های حیات وحش تجاری (بخصوص در مورد گونه های مهاجر)
- توسعه سازمانهای غیر دولتی (NGO) در جهت ارتقا پتانسیل حفاظت و نگهداری از تنوع زیستی
- تعیین ارزشهای اقتصادی گونه های حساس از طریق روشهای اقتصاد محیط زیست
- تلفیق حفاظت و توسعه (در نظر گرفتن اصول توسعه پایدار)
- کاهش فشار منابع زنده و زیستگاهها از طریق بکار گیری روشهای توسعه پایدار جهت رفع نیازهای ساکنین بومی
- حفاظت از حیات وحش در برابر فعالیتهای منجر به تخریب و نابودی زیستگاهها
- جلوگیری از جدایی بین جمعیتهای حیات وحش
- بازگردانی سیمای سرزمین تخریب یافته از طریق ایجاد کریدورهای مناسب جهت جابجایی جمعیتهای حیات وحش
- جلوگیری از پاکتراشی و تبدیل اراضی
- جلوگیری از بهره برداری و شکار بی رویه گونه های حیات وحش
- جلوگیری از ورود گونه های جدید به زیستگاه
- جلوگیری از کشتار حیات وحش برای حمایت از دام و محصولات زراعی
- جلوگیری از تخریب بی رویه جنگلهای حرا
- کنترل فعالیتهای صید و شکار ورزشی در زیستگاههای ساحلی (ممانعت از صید شکار در زمانهای حساس)
- پایش فعالیتهای مخرب زیستگاههای حیات وحش
- جلوگیری از شکار حیات وحش به عنوان غذا
- کنترل و پایش در زمینه جمع آوری نمونه ها برای پژوهشهای علمی
- کنترل و پایش آلایندهای ورودی (پسابها) به زیستگاههای آبی و خشکی
- حفاظت از تالابها و اکوسیستمهای حساس
- جلوگیری از توسعه شهری- صنعتی در اطراف تالابها و زیستگاههای حساس
- در نظر گرفتن معیارهای بیولوژیکی در انتخاب مناطق حفاظت شده
- در نظر گرفتن معیارهای اجتماعی- اقتصادی در انتخاب مناطق حفاظت شده
- بهره برداری معقول و حفاظت موثر از منابع زیستی
- ارتقاء سطح آگاهی مردم در مورد اهمیت حفاظت از منابع زیستی
- تنظیم سیاستها و قوانین و مقررات حفاظت محیط زیست در مقیاسهای ملی و منطقه ای
- احداث و توسعه ذخیره گاههای طبیعت جهت حفظ منابع ژنتیکی و اکوسیستمها
- ایجاد ممنوعیت زمانی، مکانی، نوعی جهت صید و شکار حیات وحش
- به کارگیری روشهای ارزیابی زیستگاه در تعیین ارزشگذاری اقتصادی زیستگاه
- انتقال تکنولوژیهای لازم برای حفاظت و بهره برداری از تنوع زیستی
- کنترل فرسایش خاک ناشی از کشاورزی در بالادست رودخانه ها و ورود آنها به اکوسیستمهای مرجانی
دستور العمل فنی و توصیه ترویجی :
ü نگهداری آب و کیفیت رسوب
ü کنترل و پایش غلظت آلاینده های ورودی به رودخانه ها
ü پایش نوع آلاینده های ورودی به مناطق ساحلی (ناشی از صنایع مختلف مستقر در ساحل)
ü حفظ فرایندهای طبیعی، شیمیایی، فیزیکی موجود در هر منطقه
ü تعیین درجه تخریب اراضی که کیفیت محیط ساحلی را تحت تاثیر قرار می دهند.
ü حفظ سیمای سرزمین مناطق ساحلی در برابر فرسایش و رسوب
ü حفظ سیمای سرزمین مناطق ساحلی در برابر ورود آلودگی های مختلف
ü نگهداری و حفظ گونه ها، اکوسیستمها و زیستگاهها در برابر آلودگی
ü کاهش حجم آلودگی های تولید شده
ü جلوگیری از ورود انواع آلودگی ها به آب تالاب های منطقه ساحلی
ü جلوگیری از ورود رسوبات به تالابها
ü جلوگیری از تجاوز به حریم تالابها، خورها و مصبها و رودخانه ها
ü حفاظت بیشتر از زیستگاهها و اکوسیستمهای حساس
ü جلوگیری از ورود یا کاهش ورود پسابها به منابع آبی بعلت تغییر در اکوسیستم
ü حفاظت اکوسیستمهای ساحلی در برابر آلودگی
ü بهره برداری از کارخانه ها و صنایع مختلف در مناطق ساحلی بخصوص سواحل استان هرمزگان
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی :
مهمترین مسائل و آلودگی های سواحل شمال
- آلودگی های صنعتی- کشاورزی وارد شده به تالاب انزلی
- تردد کشتیهای باری ونفتی صیادی در کانال انزلی احتمال بعنوان منبع بالقوه تولید آلودگی در شرایط اضطرار
- کاهش کیفیت اکوسیستمهای طبیعی در اثر تخلیه پساب به آنها
- تخلیه پسابهای کشاورزی، صنعتی و خانگی به رودخانه های استان
- وجود مواد آلی در پساب های موجود در استان
- صنعت سلولزی چوب و کاغذ ایران ـ چوکا از بزرگترین صنایع این استان محسوب شده با بیشترین سهم پساب
- صنایع عمده آلاینده استان مربوط به گروه صنایع غذایی (به استثنای چوکا) است.
- ورود پساب حاوی مواد مغذی به منابع آبی استان
- تخلیه پساب شهرکهای صنعتی موجود در منطقه به رودخانه های زرجوب
- عمده زباله های صنعتی استان گیلان متعلق به گروه به صنایع فرآوری شیلاتی است.
- انباشت پسماندها در جنگل، مراتع و حاشیه رودخانه ها
- ورود آلاینده های کارگاههای پرورش ماهی به اکوسیستم های آبی
- مهمترین رودخانه های استان گیلان که احتمال ورود انواع آلاینده ها در آنها وجود دارد و به عنوان پذیرنده آلاینده ها محسوب می شوند، در 2 گروه رودخانه های حوضه غربی و شرقی قرار می گیرند:
مهمترین مسائل و آلودگی های سواحل جنوب
صنایع موجود در شهرهای ساحلی استان بوشهر عمدتاً شامل پتروشیمی ها، کشتی سازی و لنج سازی، تولید قطعات فایبرگلاس، خدمات موتورهای دریایی، کارخانه های تولید مواد غذایی، کنسرو ماهی، پودر ماهی، عمل آوری میگو، کارگاههای تکثیر میگو، مزارع پرورش میگو و ... هستند.
صنایع موجود در شهرهای ساحلی استان هرمزگان شامل پالایشگاه ، صنایع فولاد ، آلومینیم ،مس وروی ، سیمان ،لنج سازی ،تولید قطعات فایبرگلاس ،کارخانه‌های تولید مواد غذایی ،کنسرو ماهی، پودر ماهی ،عمل آوری میگو ،تولید یخ ،سردخانه ،کارگاههای تکثیر میگو ،مزارع پرورش میگو و کارخانه های آب شیرین کن ،تولید مخازن آب ونفت ، انواع ظروف و کیسه های پلاستیکی ،تیرچه بلوک و موزاییک و.... هستند. صنایع موجود در شهرهای مورد بررسی استان خوزستان شامل پتروشیمی، پالایشگاه، نیروگاه،صنایع فولاد، ماشین سازی، تولید مواد شیمیایی (چربیهای صنعتی، رنگها، شوینده ها)، کشتی سازی، لوله سازی، صنایع پلاستیکی، بسته بندی و ... است.
صنایع موجود در شهرهای چابهار و کنارک (شهرستانهای ساحلی استان سیستان و بلوچستان) شامل کارخانه‌های کنسرو ماهی، پودر ماهی ،عمل آوری میگو ،تولید یخ ،سرخانه ،کارگاههای تکثیر میگو ،مزارع پرورش میگو و کارخانه های آب شیرین کن ،کارگاههای تیرچه و بلوک و و لنج سازی هستند که غالبا در پیوند با دریا میباشند.
با گسترش و توسعه حمل و نقل دریایی ،آلاینده های ناشی از آن نیز افزایش یافته اند. منابعی که به عنوان آلاینده های بدون کانون مطرح میباشند و در نتیجه حمل و نقل دریایی منجر به آلودگی دریاها میشوند، عبارتند از: (خدامی ،1382).
1- تردد شناورها (حمل و نقل و ترافیک دریایی)
2- تصادم و سوانح
3- خطاها و اشتباهات انسانی
4- نشت نفت (ریزشهای نفتی)
5- آب توازن
6- مواد زاید
7- اسکراپ کشتیها (عملیات تعمیر و بازسازی شناورها)
8- عملیات لایروبی
9- آلودگیهای جوی حاصل از ترددکشتیها
10- آلودگیهای صوتی حاصل از تردد کشتی ها