اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق:
با ورود گونه مهاجم شانه دار Mnemiopsis leidyi به دریای خزر در سال 1379 این اکوسیستم دچاره تغییرات گسترده ای شده است. لذا این طرح با هدف پایش و تکثیر شانه دار M. leidyi در سواحل جنوبی دریای خزر طی در سال 1392 صورت گرفت. شانه دار دارای دامنه وسیع تغذیه ای می باشد و از زئوپلانکتون ها تخم و ایکتیوپلانکتون تغذیه می کند. بررسی ها نشان داد که از 55 گونه شناسائی شده از زئوپلانکتونها پس از ورود شانه دار تنوع گونه ای زئوپلانکتونها بشدت کاهش یافته و به 12گونه در طی سال های اخیر رسید. متاسفانه در طی دهه گذشته این دریا با ورودو تکثیر سریع برخی از گونه های غیر بومی نظیر شانه دار مهاجم Mnemiopsis leidyi و انتشار آن یکی از عوامل اصلی کاهش ذخایر کیلکا ماهیان در دریای خزر بوده که میزان خسارت وارده بیش از 200 میلیون دلار در سال در کل دریای خزر برآورد شده است. شانه دار، رقیب غذایی کیلکا ماهیان بوده و از زئوپلانکتونهای که مورد تغذیه آنها قرار می گیرند تغذیه می کند علاوه بر آن از تخم و لارو نیز بشدت تغذیه می کنند. برای احیاء ذخایر کیلکا ماهیان باید ابتدا ذخایر شانه دار مهاجم کنترل گردد.
نتایج:
بررسی شانه دار مهاجم دریای خزر نشان داد که تنوع گونه ای زئوپلانکتونها بشدت کاهش یافته و به 12گونه در طی سال های اخیر رسید. از طرفی، میانگین تراکم و زیتوده سالیانه شانه دار به ترتیب 8/5±6/15 عدد در مترمکعب (1/41±5/139 عدد در متر مربع) و 1/0±7/0 گرم در مترمکعب (7/0±3/5 گرم در متر مربع) بود. بیشترین میزان میانگین تراکم شانه دار در فصل پائیز با 8/13±6/36 (خطای معیار ± میانگین) عدد در مترمکعب (6/103±1/355 (خطای معیار ± میانگین) عدد در متر مربع) و بیشترین میزان میانگین زیتوده شانه دار در فصل تابستان با 2/0±9/1 (خطای معیار ± میانگین) گرم در مترمکعب (5/1±0/15 (خطای معیار ± میانگین) گرم در متر مربع) به ثبت رسید. میانگین تراکم و زیتوده سالیانه میزان زئوپلانکتون به ترتیب 634±2/3637 عدد در مترمکعب و 7/6±4/35 گرم در مترمکعب بود. همچنین بیشترین میزان میانگین تراکم و زیتوده زئوپلانکتون در فصل زمستان با 1978±4948 عدد در مترمکعب 8/22±6/57 گرم در مترمکعب به ثبت رسید. کمترین میزان میانگین تراکم و زیتوده زئوپلانکتون در فصل پائیز به ترتیب با 1676 ± 387 عدد در متر مکعب و 14/8 ± 3/5 میلی گرم در متر مکعب بود.
مطالعات آزمایشگاهی تولید مثل شانه دار در آب حوزه جنوبی دریای با اندازه های مختلف در دمای مختلف نشان داد که بطور متوسط 12 عدد تخم در روز مشاهده گردید. بیشترین میزان تخم ریزی شانه دار با 115 عدد تخم در روز برای نمونه های 46-15 میلیمتر (7/9-7/0 گرم) به ثبت رسید که با افزایش اندازه میزان تخم ریزی افزایش یافت. بررسی میزان هم آوری شانه دار در تیمارهای مختلف نشان داد که اختلاف معنی داری بین دما و تعداد تخم و همچنین شوری و تعدا د تخم وجود دارد (01/0<.P).
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی:
با توجه به بهره برداری از آزمایشگاه تکثیر شانه دار و وجود پتانسیل مناسب در محل پژوهشکده اکولوژی دریای خزر، تنها نیاز به تجهیز و استاندارد سازی این آزمایشگاه تخصصی بوده که بتوان گونه با ارزش پاروپای Acartia tonsa را که نمونه غالب دریای خزر می باشد را تکثیر داده و در تکثیر و تولید مثل شانه دار بعنوان منبع تغذیه ای از آن استفاده کرد. بررسی چرخه زندگی و تکثیر (زمان تجدید نسل) گونه A. tonsaدر دریای خزر نشان داد که تکمیل آن از مرحله نوزادی تا بلوغ 12-9 روز طول می کشد که زمان پر بازدهی از لحاظ تغذیه سایر آبزیان از جمله شانه داران است.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی:
با استفاده از داده های این پروژه میتوان روش های مناسب جهت کنترل شانه دار اعم از مبارزه بیولوژیک و یا سایر روش های کنترلی از این داده ها استفاده کرد. با توجه به اینکه بخش بزرگی از شانه دارها در سواحل جنوبی دریای خزر زندگی میکنند و در سایر قسمت ها نظیر قسمت های شمالی و تا حدودی در نواحی مرکزی در فصول سرد سال ناپدید میگردند بنابراین لازم و ضروری است مطالعات تکثیر و هم آوری شانه دار دریای خزر که همانند شانه دار خوار می باشد اقدامات مستمری صورت گیرد.