اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق:
دریای خزر با توجه به موقعیت جغرافیایی وسعت ، وجود ذخایر زیستی گیاهی و جانوری و منابع نفت و گاز ، وجود صنایع شیلاتی و تامین مواد پروتئینی و صید ماهیان خاویاری و استحصال خاویار ، صید ماهیان استخوانی و حمل و نقل دریایی اصلی ترانزیت کالای منطقه آسیای میانه از اهمیت خاصی برخوردار است. در سالهای اخیر پس از ورود Mnemiopsis از دریای سیاه به دریای خزر تنوع و تراکم گونه های آبزی به شدت تغییر کرد (Dumont , 1995). فراوانی فیتوپلانکتونها افزایش داشت. تنوع و فراوانی زئوپلانکتون کاهش چشمگیری داشت. برخی از گونه هایی که در سالهای قبل مشاهده می شد در سالهای اخیر از بین رفته است. (روشن طبری ، 1382 الف و ب). در بررسی موجودات کف زی فیلترکننده ها جای خود را به رسوب کننده ها داده (هاشمیان ، 1379) و صید کیلکا از 85 هزار تن در سال 1378 به 19000 هزار تن در سال 83 رسید همه این تغییرات پس از ورود یک گونه به دریای خزر به نام شانه دار مهاجم (M. leidy) اتفاق افتاده است. ماهی سفید یکی از گونه های باارزش و اقتصادی دریای خزر است که بیش از 90% از درآمد صیادان را تشکیل می دهد اما در سالهای اخیر به دلیل برخی عوامل از جمله صید بی رویه، قاچاق، آلودگی های زیست محیطی، تخریب رودخانه ها، احداث سد و کاهش رهاسازی بچه ماهیان میزان صید و ذخایر ان کاهش یافته است ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺷﻨﺎﺧﺖ آﻧﻬﺎ در ﻫﺮ ﻣﻨﺒﻊ آﺑﻲ از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ از اﻫﻤﻴﺖ وﻳﮋه ای ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ.با توجه به این که موضوع پرورش ماهی در قفس در سواحل جنوبی دریای خزر یک طرح نوپایی در ایران به شمار می آید می تواند نقش به سزایی در توسعه آبزی پروری ایفا نماید اما چنانچه بدون در نظر گرفتن ملاحظات زیست محیطی به اجرا درآید می تواند خسارت جبران ناپذیری به گروههای زیستی دریای خزر بوجود آورد. بنابراین آگاهی از این اطلاعات در خصوص وضعیت گروههای زیستی در محل استقرار قفس های پرورش ماهی ضروری می باشد.
نتایج:
نمونه برداری بصورت فصلی و از اعماق 5 ،10 ،20 ، 50 و 100 متر از آستارا تا گمیشان در 8 نیم خط عرضی عمود بر ساحل و برای ماهیان از سه روش صید بوسیله ماهیگیرتن پره (ماهیان استخوانی، دام گوشگیر (ماهیان خاویاری) و تورقیفی نوردار (کیلکا ماهیان) صورت پذیرفت. هدف از این گزارش، تحلیلی از نتایج بدست آمده قبل از استقرار قفسهای پرورش ماهیان در سواحل جنوبی دریای خزر می باشد. نتایج نشان داد که میزان تراکم فیتوپلانکتون به ترتیب در نیم خط های آستارا، بابلسر، انزلی، امیرآباد، ترکمن، سفیدرود، نوشهر، تنکابن دارای بیشترین مقدار و از لحاظ زی توده به ترتیب نیم خط های آستارا، انزلی، سفیدرود، بابلسر، نوشهر، تنکابن، امیرآباد و ترکمن دارای مقادیر بالاتری بودند جائی که نشان دهنده وضعیت نامناسب گروههای فیتوپلانکتونی در مناطق نوشهر و تنکاین از نظر تراکم (رتبه های 7 و 8 ) و زی توده (رتبه های 5 و 6) می باشد. همچنین با حضور شانه دار مهاجم از دهه 1380 سبب تغییراتی در فون و فلور اکوسیستم دریای خزر وارد شد که نمونه بارز آن حضور برخی گونه های غیربومی، مضر و سمی شاملCerataulina pelagica، Pseudonitzchia seriata، Nodularia spomigena ، Pseudulunula sp. و Chrysochromulina sp. نام برد که چنانچه شرایط محیطی برای آنها مهیا شود تشکیل شکوفایی جلبکی (Algae bloom) خواهند داد جائیکه می توان آنها را جزو گونه های تهدید کننده (Threatened species) اکوسیستم خزری بیان نمود که ممکن است بر روی سایر گروههای فیتوپلانکتونی که نقش تولید کنندگان اولیه (Primary producers) را دارند تاثیر گذار باشند. همچنین نتایج نشان داد که گونه Acartia tonsa از گروه کوپه پودا غالب جمعیت زئوپلانکتونی با بیش از 90 درصد فراوانی در سواحل جنوبی دریای خزر شده است که این گونه در لیست گونه های غیربومی(Alien species) می باشد. بنابراین حضور چنین گونه هایی که غالبیت یک گروه از جوامع زیستی را در یک اکوسیستم بخود اختصاص می دهند می تواند در طولانی مدت برای سایر گونه ها مضر و مخرب باشد بطوری که بعد از حضور شانه دار M. leidyi برخی از گونه های زئوپلانکتونی کاملاٌ منقرض (جنس Eurytemora) و یا برخی جمعیت آن ها به شدت کاهش پیدا کرده است که بعنوان غذای اصلی کیلکای آنچوی بودند. میانگین تراکم سالانه ماکروبنتوزها از سال 1388 تا 1389 دارای روند افزایشی بوده و از 3980 عدد در متر مربع (1388) به 4581 عدد درمتر مربع در سال1389 با ضریب تغییرات 1/13 درصد افزایش داشته است که این امر می تواند به دلیل حضور گونه غیربومی (Alien species) از خانواده Spionidae بنام Streblospio gynobranchiata که از دهه 1380 وارد دریای خزر گردید و هم اکنون غالب جمعیت ماکروبنتوزی دریای خزر را تشکیل می دهد بستگی داشته باشد. میانگین سالانه زی توده دارای روند کاهشی بوده بطوریکه از 932/36 گرم در متر مربع (1387) به 125/12 گرم در مترمربع در سال 1389 با ضریب تغییرات 3/75 درصد کاهش داشته است که می تواند به دلیل کاهش تراکم جمعیت صدف های دوکفه ای Cerastoderma glaucum که دارای اندازه بزرگتری نسبت به سایر گروههای ماکروبنتوزی و تاثیر آن بر روی زیتوده موجودات بنتیکی دارند مرتبط باشد. بررسی وضعیت صید ماهیان خاویاری، استخوانی و کیلکا در سواحل جنوبی دریای خزر نشان می دهد که میزان ذخایر آنها در سالهای اخیر دارای نوساناتی بوده است بطوری که میزان صید ماهیان خاویاری که یکی از گونه های با ارزش شیلاتی و اقتصادی دریای خزر محسوب می شود ناخوشایند بوده و هم اکنون هر 5 گونه (تاس ماهی ایرانی، تاس ماهی روس، فیل ماهی، ازون برون، شیپ) آنها به دلیل صید بی رویه (Over fishing)، صید غیر مجاز (Illegal catch)، صید قاچاق (Poaching)، تخریب زیست گاههای طبیعی جهت تخم ریزی آنها، احداث سد در بالادست رودخانه ها، افزایش ورودی فاضلاب های صنعتی، شهری، روستایی و کشاورزی به رودخانه ها و بر هم خوردن ساختار طبیعی رودخانه ها بدلیل افزایش بی رویه برداشت شن و ماسه وکاهش تکثیر مصنوعی سبب نابودی و قرار گرفتن این ماهیان در لیست قرمز (Red Book) شوند و در حال حاضر از نظر طبقه بندی در طبقه گونه های در معرض خطر بحرانی(Critically endangered) در برنامه IUCN (اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت) قرار دارند. نتیجه گیری اینکه در طی سه دهه اخیر تغییراتی در فون و فلور اکوسیستم دریای خزر رخ داده است که بیشتر ناشی از عوامل انسانی بوده و باعث افزایش و یا کاهش برخی از گونه ها، حذف و یا جایگزین شدن برخی گونه ها، ایجاد رقابت غذایی و در نهایت باعث بهم ریختگی در بوم سازگان دریای خزر شده است. با توجه با این که اغلب فعالیت های شیلاتی در عمق 50-5 متر بخش ساحلی دریا صورت می گیرد لذا پیشنهاد می گردد هر گونه عملیات بهره برداری شیلاتی از سواحل جنوبی دریا خزر می بایست ابتدا با اجرای پایلوت "طرح تفضیلی ارزیابی اثرات زیست محیطی (EIA, Environment Impact Elaborative Assessment) " عوامل موثر و تاثیر گذار (مثبت و منفی) آن مشخص و سپس به اجرای آن اقدام گردد. بر اساس اطلاعات بدست آمده عمق 50 متر، جهت استقرار قفس های دریایی پیشنهاد می گردد.
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی:
با توجه به اینکه در طی سه دهه اخیر تغییراتی در فون و فلور اکوسیستم دریای خزر رخ داده است که بیشتر ناشی از عوامل انسانی بوده و باعث افزایش و یا کاهش برخی از گونه ها، حذف و یا جایگزین شدن برخی گونه ها، ایجاد رقابت غذایی و در نهایت باعث بهم ریختگی در بوم سازگان دریای خزر شده است. با توجه به نوپا بودن صنعت آبزی پروری در دریا با استفاده از استقرار قفس های دریایی و همچنین با توجه با این که اغلب فعالیت های شیلاتی در عمق 50-5 متر بخش ساحلی دریا صورت می گیرد لذا پیشنهاد می گردد هر گونه عملیات بهره برداری شیلاتی از سواحل جنوبی دریا خزر می بایست ابتدا با اجرای پایلوت "طرح تفضیلی ارزیابی اثرات زیست محیطی (EIA, Environment Impact Elaborative Assessment) " عوامل موثر و تاثیر گذار (مثبت و منفی) آن مشخص و سپس به اجرای آن اقدام گردد. بر اساس اطلاعات بدست آمده عمق 50 متر جهت استقرار قفس های دریایی پیشنهاد می گردد.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی:
با توجه به اهمیت موضوع پرورش ماهی در قفس سازمانهایی مانند شیلات ایران، سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان دامپزشکی، دانشگاه ها، سازمان های تحقیقاتی وابسته به مطالعات دریای خزر می توانند از نتایج حاصل از این گزارش در جهت چکونگی توسعه صنعت آبزی در دریای خزر با حفظ ملاحظات زیست محیطی و با نگاه اقتصاد مقاومتی گام مثبتی را برای این صنعت نوپا بردارند.