اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق:
پرورش ماهی در قفس در محیط های دریایی در سالهای اخیر با شدت زیادی روبه گسترش می باشد. در کشورهای اروپای غربی، اسکاندیناوی و شمال آمریکا اغلب گونه آزاد ماهیان مورد پرورش قرار گرفتند. اما در آبهای آسیایی (از قبیل ژاپن، کره، هنگ کنگ، تایلند، مالزی و سنگاپور) گونه های غیر از آزاد ماهیان (sea breams, seabass ,…) را پرورش داده اند(FAO, 1992). در این کشورها پرورش ماهی در قفس دریایی در نوار ساحلی انجام گردید اما ازآنجایی که آبهای ساحلی از یک طرف از طریق خشکی و از طرف دیگر از مناطق دریایی تحت تاثیر قرار دارند، دارای تغییرات دینامیکی بالایی بوده و مشکلات عظیمی را برای پرورش دهندگان ایجاد نمودند (Miki et al., 1992). این امر کشورهای مختلف از قبیل زلاندنو، دانمارک، نروژ، کانادا و هنگ کنگ و همچنین اسکاتلند را بر آن داشت که مقررات سخت گیرانه ای را اتخاذ کنند تا به فاجعه زیست محیطی مبدل نگردد (Duff, 1987). بطور مثال در کشور اسکاتلند پرورش دهندگان را به مناطق دور از ساحل سوق دادند تا اثرات نامطلوب پرورش ماهی در قفس دریایی را به حداقل برسانند (Aldridge, 1988). در کشور ایران پرورش ماهیان آب شیرین (با سابقه 50 ساله) در استخرهای خاکی متداول بوده ولی پرورش ماهیان در دریا در قفس سابقه چندانی ندارد (Refa, 2002). نوار ساحلی حوزه جنوبی دریای خزر فاقد خور، خلیج و دماغه بوده و در واقع پناهگاهی برای استقرار قفس های پرورش ماهیان دریایی وجود ندارد در نتیجه قفس ها باید در فضای باز و آزاد دریا و دور از ساحل (Offshore) قرار گیرند (Refa, 2002).
White (2009) گزارش کرد که جهت انجام پرورش ماهی در قفس دریایی (marine culture) نیاز است که جهت بیان وضعیت اثرات زیست محیطی (Envirnmental Impact Statements) به دو نکته مهم 1-مطالعه پایه زیست محیطی 2- ظرفیت برد آن مناطقی که اثرات را دریافت می کنند، توجه گردد. بنابراین در فاز اول اجرای طرح مطالعه جامع اکوسیستم منطقه جنوبی دریای خزر با هدف استقرار قفس و توسعه آبزی پروری دریائی سعی گردید براساس داده های موجود (اعم از زیستی و غیر زیستی)، بررسی کیفیت اولیه آب های جنوبی دریای خزر انجام شده و مناطق مناسب برای پرورش ماهی در قفس تعیین گردد. این پروژه به بررسی کیفیت آب بر اساس پارامترهای محیطی و تغییرات آنها در بازه های زمانی مختلف برای انتخاب مکان مناسب برای استقرار قفس دریائی خواهد پرداخت.
در این مطالعات بررسی پارامترهای غیر زیستی سواحل ایرانی منطقه جنوبی دریای خزر طی چهار فصل (بهار، تابستان، پاییز و زمستان) در هشت نیم خط عمود بر ساحل (آستارا، بندر انزلی،سفید رود، تنکابن، نوشهر، بابلسر، بندر امیرآباد و بندرترکمن) در اعماق 5، 10، 20، 50 و 100 متر انجام گردید. مشخصات ایستگاهها ، موقعیت و اعماق نمونه برداری در شکل 2-1 آمده است. داده های گزارش حاضر برگرفته از نتایج سه پروژه تحقیقاتی تحت نام مشترک " بررسی خصوصیات فیزیکوشیمیایی آب در منطقه جنوبی دریای خزر" طی سالهای 1387، 1388 و 1389 است که در پژوهشکده اکولوژی دریای خزر به ترتیب توسط واحدی و همکاران(1390)، نصراله زاده و همکاران(1391) و نجف پور و همکاران(1394) اجراشده است.
نتایج:
نتایج این تحقیق نشان داد که تغییرات دمای آب، شفافیت، pH و اکسیژن محلول در لایه ها و اعماق مختلف به ترتیب برابر 60/32-50/5 درجه سانتیگراد، 00/10-50/3 متر، 80/8-15/7 و00/12-18/3 میلی گرم بر لیتر بوده است. همچنین محدوده ی غلظت یون آمونیم، آمونیاک، یون نیتریت، یون نیترات و یون فسفات به ترتیب برابر 140/0-001/0 میلی گرم برلیتر، 63/22-01/0 میکروگرم بر لیتر، 2/21-1/0 میکروگرم بر لیتر، 423/0-001/0 میلی گرم بر لیتر و071/0-008/0 میلی گرم بر لیتر ثبت گردید. تغییرات ازت معدنی، فسفر معدنی و فسفر کل نیز به ترتیب برابر 75/14-68/0، 68/0-07/0 و 67/2-01/0 میکرومولار بوده است. شکست دمایی برای بسیاری از ماهیان پرورشی اهمیت دارد. در حوزه جنوبی دریای خزر شکست دمایی از عمق بیش از 20 متر در اواخر بهار تا اوایل پاییز اتفاق می افتد. اپتیمم شفافیت آب برای پرورش ماهی در قفس کمتر از 5 متر می باشد که این محدوده تغییرات در اعماق بین 20 تا 50 متر ثبت گردید. محدوده ی تغییرات استاندارد pH و اکسیژن محلول برای پرورش ماهی در قفس به ترتیب برابر 80/7 تا50/8 و بیش از 5 میلی گرم بر لیترمی باشد که نتایج این تحقیقات با محدوده تغییرات pH و اکسیژن محلول و استاندارد منطبق بوده است. فرمهای مختلف ازت (آمونیم، نیتریت و نیترات) در غالب موارد در لایه های مختلف، قابل قبول و کمتر از حد مجاز کشورهای استرالیا و نیوزیلند بوده است. اما در خصوص یون فسفات در سالهای 1388و 1389 در برخی لایه ها بیش ازحد مجاز کشورهای استرالیا و نیوزیلند بوده است. مقایسه نتایج بدست آمده از مواد مغذی در این مطالعه با داده های سال مرجع (سال 1375) در دریای خزر نشان می دهدکه این منطقه از دریای خزر از حالت الیگوتروف خارج شده و به مرحله مزو و یا یوتروف سوق پیدا کرده است. همچنین با مقایسه با شرایط یوتروف سال 1384 مشخص می شود که تغییرات سه متغیر ازت آمونیمی، ازت نیتراتی و فسفر معدنی از مرز یوتروف نگذشته است و اکوسیستم در حالت مزوتروف باقی مانده است.
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی:
با توجه با تقسیم بندی FAO مکان های مناسب برای استقرار قفس در حوزه جنوبی دریای خزر براساس پارامترهای محیطی در مناطق دور از ساحل (Offshore) می باشد. از ویژگیهای این منطقه می توان به کمتر بودن فعالیت های بیولوژیکی، کم بودن زیتوده موجودات بنتیک و همچنین کمتر بودن تجمع مواد آلی اشاره نمود. در کشورهای دارای صنعت آبزی پروری دریایی توجه بیشتری به مناطق دور از ساحل شده است. در حوزه جنوبی دریای خزر مناطق دور از ساحل (اعماق بین 20 تا 50 متر) بیشتر شرایط مناسب برای ماهیان مختلف مهیا می باشد. همچنین بایستی در نظر داشت دریاچه هایی که شکوفایی جلبکی در آها رخ داده است استقرار قفس حساسیت های مدیریتی بیشتری را طلب میکند. از آنجاییکه در دریای خزر در دهه هشتاد 4 بار شکوفایی جلبکی (گونه های سمی و مضر) به وقوع پیوسته است، شایسته و بایسته است که استقرار قفس های با رویکرد احتیاطی بیشتری صورت پذیرد تا به فاجعه زیست محیطی تبدیل نگردد. بنابراین پیشنهاد می گردد که سازمان شیلات ایران با مشارکت بخش خصوصی، تجربه کشور های دیگر (از جمله روسیه) را در امر پرورش ماهیان مختلف در قفس بکار گمارد تا پس از تعیین آثار مثبت و منفی زیست محیطی (اجرای طرح پایلوت) آن، میزان برداشت قابل قبول و مجوزهای لازم تعیین گردد.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی:
کاربرد در حوزه جنوبی دریای خزر، پیش بینی احتمالی مناطق ریسک بالای مواد مغذی (یوترفیکاسیون)، ارائه مشاوره در خصوص سازه های ساحلی اعم از تولیدی (پرورش ماهی در قفس) و عمرانی (توریستی و تفریحی)، بنیادی (انتقال آب).