اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق:
دریای خزر بزرگترین دریاچه دنیا است و گروه های مختلف جانوری و گیاهی در این دریا زیست می نمایند که بی مهرگان کف نیز از اهمیت زیادی برخوردار می باشند (Kashyap, 1997). پژوهش پیرامون کفزیان دریای خزر از آنجا دارای اهمیت می باشد که این دریا یک حوضه بسته نیست و با حوضه های آبی آزوف – دریای سیاه مرتبط است (قاسم اف، 1983). کفزیان جاندارانی هستند که در نزدیکی یا روی کف اقیانوس ها و دریاها زندگی می کنند و به نوعی به بستر وابسته هستند. از آنجا که بستر دریا عمدتا از رسوبات پوشیده شده است، بسیاری از این جانداران کفزی در داخل یا روی رسوبات به سر می برند (Miller, 2004). ماکروبنتوزها بخش مهمی از فون بستر منابع آبی را تشکیل میدهند که غالبا شامل پرتاران، سخت پوستان و نرم تنان میباشند. این موجودات در ساختار، تولید دینامیک و سلامت محیط زیست منابع آبی دارای نقش حیاتی هستند؛ بنا بر عقیده دانشمندان، این موجودات مهم ترین منبع غذایی آبزیان هستند که نقش کلیدی در زنجیره غذایی آبها ایفا می کنند. بی مهرگان نقش اساسی را در به جریان انداختن چرخه ی مواد غذایی و حفظ کیفیت آب دارند (Currie et al., 2004، Dauvin et al., 2007 و Thompson et al., 2004). همچنین این جانوران سرعت معدنی شدن مواد آلی رسوبات را افزایش می دهند و باعث تهویه رسوب می گردند (Heilskov & Holmer, 2001). وابستگی تغذیه‌ای بیش از 80 درصد ماهیان اقتصادی دریای خزر به بی مهرگان کف زی می باشد و همه گونه های تاسماهیان دریای خزر در مراحل اولیه زندگی و اغلب آنها در طول زندگی خود از این موجودات تغذیه می‌کنند (کازانچیف، 1981). فعالیت های انسانی نظیر تغییر زیستگاه، آلودگی و بهره برداری بیش از حد از منابع زنده اثری زیان بخش بر سطوح تنوع زیستی و تامین منابع زیستی برای نسل های آینده دارد(Loreau et al., 2001؛ Jackson et al., 2001). در چند دهه ی گذشته، تاثیر انسان بر روی زیستگاه های کفزیان دریایی افزایش یافته است که بخشی از این مشکلات نیز به فعالیت های آبزی پروری مربوط می شود (Tomassetti and Porrello, 2005).اثرات زیست محیطی فعالیت های آبزی پروری یکی از مهم ترین چالش های پیش روی کشورهای در حال توسعه است. از سوی دیگر، قفس های پرورشی باعث تخریب محیط دریایی با ورود حجم بالای فضولات ماهیان پرورشی و غذای خورده نشده به شکل مواد معدنی محلول و ذرات مواد آلی می شوند (Hall et al., 1990, Hargrave et al., 1993, Sutherland et al., 2001).
نتایج:
تراکم و زی توده بزرگ بی مهرگان کفزی در محل استقرار پرورش ماهی در قفس در سواحل جنوبی دریای خزر (آبهای مازندران-کلارآباد) بررسی شد. هدف از این مطالعه بررسی اثرات پرورش ماهی در قفس بر روی تراکم و زی توده بی مهرگان کف زی بود. نمونه برداری به صورت ماهانه در آبهای کلارآباد در عمق 20 متر و در سه ایستگاه انجام شد. در این بررسی تعداد 7 گونه، متعلق به 5 جنس از 4 خانواده شناسایی شدند. در مجموع 23442 عدد از بی مهرگان کف زی شمارش شدند که کمترین و بیشترین فراوانی به ترتیب در ایستگاههای 1 (4/23%) و 2 (8/46%) بوده است. نتایج بررسی ایستگاهها نشان داد که بیشترین تراکم و زی توده به ترتیب در ایستگاه های 2 و 3 با میانگین 4/1230±646 عدد در متر مربع و 001/1±526/0 گرم در متر مربع بود. این امر می تواند به دلیل به ترتیب عدم استقرار قفس (ایستگاه شاهد) و حضور گونه Cerastoderma glaucum در ایستگاه 1 به جهت بزرگ جثه بودن بستگی داشته باشد. اختلاف معنی داری از نظر تراکم و زی توده در ایستگاههای مختلف وجود نداشت (05/0<p). بررسی تراکم و زی توده در فصول مختلف نشان داد که حداکثر تراکم در فصل پائیز با میانگین 58/1371±13/888 عدد در مترمربع که متعلق به گونه Strblospio gynobranchiata و بیشترین زی توده نیز متعلق گونه C. glaucum بود که این امر می تواند به دلیل به ترتیب حضور یک گونه غیر بومی از گروه پرتاران و وجود گونه با پوشش صدفی از گروه دوکفه ای ها بستگی داشته باشد. نتایج نشان داد که گونهS. gynobranchiata از گروه پرتاران، با دارا بودن 3/93% از تراکم بعنوان گونه غالب شناخته شد که می تواند به دلیل مناسب بودن شرایط اکولوژیکی برای زیستن و قدرت سازش پذیری بالا مرتبط باشد. نتیجه گیری این که، میزان تراکم و زی توده بزرگ بی مهرگان کفزی در ایستگاه 1 کمتر از سایر ایستگاهها بود که می تواند به فعالیت پرورش ماهی در قفس و اثرات آن بر روی بی مهرگان کفزی بستگی داشته باشد.
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی:
اگرچه توسعه صنعت آبزی پروری در دریا بمنظور تولید بخشی از پروتئین کشور و نیز اشتغالزایی بسیار مناسب می باشد اما چنانچه این برنامه بدون در نظر گرفتن ملاحظات زیست محیطی و در چارچوب یک برنامه مدون اجرا نشود ممکن است اکوسیستم بسته دریای خزر با چالش جدی در آینده مواجه کند. بنابراین اجرای طرح تفضیلی ارزیابی زیست محیطی در قالب یک پایلوت با هماهنگی سازمانهای ذیربط قبل از صدور برنامه بهره برداری پیشنهاد می شود.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی:
با توجه به این که مناطق مورد مطالعه در این تحقیق تا عمق 20 متر به دلیل استقرار قفس ها بود و با توجه به این که این اعماق بعنوان مناطق حساس شیلاتی محسوب می شوند لذا پیشنهاد می گردد هر گونه بهره برداری و توسعه آبزی پروری بعد از عمق 20 متر صورت پذیرد.