اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق :
ماهی آزاد دریای خزر با نام علمی Salmo trutta caspius Kessler,1877 از جمله ماهیان مهاجر رودرو (آنادرموس)دریای خزر می باشد که در دریا زندگی و تغذیه می کند و جهت تخم ریزی وارد رودخانه می گردد که از ارزش اقتصادی و مقبولیت ویژه برخوردار است (کازانچف، 1371). به تازگی در برخی منابع علمی از این ماهی با نام Salmo caspius نام برده می شود. امروزه اکثر رودخانه های حوزه دریای خزر ارزش اکولوژیک خود را به دلیل ورود آلاینده ها و سموم، برداشت شن و ماسه، ایجاد سد و موانع در مسیر مهاجرت ماهیان و صید بی رویه از دست داده اند. تکثیر طبیعی در تأمین ذخایر این ماهی نقش چندانی ندارد و گفته می شود در شرایط امروزی تخمریزی طبیعی ماهی آزاد خزر در حوضه دریای خزر متوقف شده و در کتابچه قرمز کشورهای ترکمنستان و قزاقستان قرار گرفته است (www.fishbase.org).این ماهی یکی از گونه های بومی ، با ارزش و اقتصادی دریای خزر بوده که دارای گران ترین گوشت بین ماهیان دریای خزر می باشد. ماهی آزاد دریای خزر طبق معیارهای IUCN در لیست سرخ و در طبقه در معرض خطر انقراض قرار دارد.
از آنجا که بیشتر فراوانی صید از ماهیان مولد بوده و نحوه رشد این ماهیان در محیط های طبیعی نامشخص است لذا مطالعه این ماهی و بررسی ساختار جمعیتی آن و پی بردن به اندازه ماهی در دوران جوانی می تواند ساختار جمعیتی این ماهی در اکوسیستم طبیعی را مشخص نموده و ساختار رشد ، ضرایب رشد ، ترکیب سنی ، ترکیب طولی این ماهی تعیین گردد. این مطالعه برای اولین بار بر روی ماهی آزاد انجام گرفته است.
اهداف:
تعیین رابطه طول و وزن ماهی آزاد دریای خزر
تعیین رابطه طول و سن ماهی آزاد دریای خزر
برآورد طول ماهی آزاد دریای خزر در سنین مختلف با استفادهاز روش پیشینه پردازی
روش تحقیق:
این مطالعه در سال های 92 لغایت 94 انجام گرفت. مکان نمونه برداری در سواحل ایرانی دریای خزر ( تعاونی های پره غرب استان مازندران)، بازار ماهی فروشان شهرستان تنکابن و مرکز بازسازی ذخایر شهید باهنر کلاردشت بود. همچنین برای تعیین ترکیب طولی، طول چنگالی حدود 200 قطعه ماهی اندازه گیری شده و ثبت گردید.آمار صید ماهی آزاد از معاونت صید و بنادر ماهیگیری سازمان شیلات ایران تهیه شد.پارامترهای زیست سنجی شامل طول، وزن و سن ماهی ثبت گردید. برای تعیین سن ماهیان از ناحیه خلفی باله سینه ای و در بالای خط جانبی تعدادی فلس تهیه شده و از روش شمارش خطوط سالانه رشد در فلس ماهیان استفاده شد (Thomson, 1957). برای نمونه برداری از فلس ماهیان از روش آماری کاملاً تصادفی طبقه بندی شده استفاده گردید (افشین نیا، 1378). در ضمن تعیین کلاس های سنی و جمعیت آنها از طریق Back calculation انجام پذیرفت (Sparre & Venema, 1992).
در ضمن تعیین کلاس های سنی و جمعیت آنها از طریق Back calculation انجام پذیرفت (Sparre & Venema, 1992).
برای محاسبه طول بینهایت (L∞) از روش Powell-Wetherall و برای محاسبه ضریب رشد سالانه(K) از Scan of K value در روش Shepherd استفاده شد (Sparre & Venema, 1992).
ـ برای محاسبه ضریب مرگ و میر طبیعی از فرمول پائولی استفاده می شود .(Pauly, 1980)
همچنین ضریب چاقی برای ماهیان آزاد مولد صید شده در استان گیلان بر اساس رابطه زیر محاسبه شده است :
CF = 100 W/FL^3
که در این رابطه CF ضریب چاقی ، W وزن کل بدن ( بر حسب گرم ) و FL طول چنگالی ( سانتی متر ) می باشد .
پس از ثبت اطلاعات با استفاده از آنالیز واریانس نسبت به تعیین تفاوت معنی دار بین میانگین ها اقدام و براساس آزمون های آماری پارامتریک و ناپارامتریک گروه های همگن و نا همگن جدا سازی گردیدند.
نتایج :
براساس نتایج حاصله در سال نمونه برداری 94-1393(نمونه برداری از بازار محلی تنکابن) ، میانگین طول و وزن و سن نرها بترتیب 8/37 ± 4/75سانتی متر و 7/314 ± 4/3771گرم و 9/0 ± 4/5 سال (n= 7) بوده و این مقادیر در خصوص جنس ماده بترتیب 9/5 ± 68سانتی مترو 6/696 ± 3236 گرم و 97/0 ± 4/6سال (n= 36) بوده است. ماهیان نر دارای اندازه های بزرگتر و مسن تر نسبت به ماهیان ماده بوده اند. نسبت جنسی نشان داد که غالبیت با ماهیان ماده (7/83 درصد) بوده و 3/16 درصد از جمعیت مورد بررسی را ماهیان نر به خود اختصاص داده اند.
براساس مطالعات پیشینه پردازی (Back calculation) در سال 1393، متوسط طول ماهی در سنین مختلف بشرح جدول شماره 7 می باشد. ماهی در سنین یک، دو و سه سالگی دارای میانگین طول 5/3 ± 98/18، 24/7 ± 5/30 و 1/9 ± 7/41 سانتی متر بوده و چون این گروه های سنی زیر سن بلوغ بوده بنابراین در فصول تخمریزی به ساحل نزدیک نمی شوند و در ترکیب صید مشاهده نمی گردند. متوسط طول ماهی آزاد دریای خزر در سنین 4، 5، 6 و 7سالگی معادل 9/53 ، 7/63، 6/68 و 74 سانتی متر محاسبه گردید(جدول شماره 7 ) که در مقایسه با داده های واقعی حاصل از زیست سنجی ماهیان (جدول شماره 9 ) به استثناء گروه های 4 سالگی در بقیه گروه ها تفاوت چندانی مشاهده نمی شود.
متوسط طول و وزن و سن در ماهیان ماده بترتیب 9/5 ± 68 سانتی متر، 6/696 ± 3236 گرم و 9/0 ± 4/5 سال بوده و این مقادیر در خصوص ماهیان نر بترتیب8/37 ± 4/75 سانتی متر، 7/314 ± 4/3771 گرم و 97/0 ± 4/6 سال بوده، که نشاندهنده اندازه بزرگتر ماهیان نر نسبت به ماهیان ماده می باشد.
حداقل سن ماهی آزاد 4 سال و حداکثر سن 7 سال در ترکیب صید مشاهده گردید (mean=5.6 ).بیشترین فراوانی سنی مربوط به گروه سنی 5 سال بوده و فراوانی گروه های 6 و 7 سال نیز قابل توجه بوده است. میانگین طول ماهی آزاد 2/6 ± 2/69 سانتی متر (حداقل 57و حداکثر 81 سانتی متر) و میانگین وزن 677± 3323 گرم (2400 تا 5600گرم ) در تزکیب صید سنجش شد.
محاسبه ضرایب رشد و ضریب مرگ و میر طبیعی ازطریق پیشینه پردازی:
جدول شماره 11: محاسبه پارامترهای رشد ماهی آزاد دریایخزر
|
ضریب رشد ((k
|
L∞
|
´ø
|
متوسط دمای آب دریای خزر (درجه سانتی گراد)
|
|
18/0
|
104
|
289/3
|
13
|
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی:
1- میانگین طول مسن ترین ماهیان (L∞) و ضریب رشد (K) در خصوص ماهی آزاد دریای خزر در حد قابل قبولی بوده که این موضوع رشد مناسب این ماهی در آب دریا را نشان می دهد ولی رشد این ماهی طی زندگی دوران جوانی در آب شیرین (رودخانه ها) بمراتب پایین تر است. در ضمن شاخص های رشد ماهی آزاد دریای خزر در مقایسه با سایر گونه های قزل آلای قهوه ای (در مناطق مختلف) مناسب تر می باشد. البته این شاخص ها در جمعیت های مختلف ماهی آزاد دریای خزر ( منطقه کورا، منطقه گیلان ، منطقه مازندران) نیاز به مطالعه دارد.
2- طی سال های اخیر، فاکتورهای زیستی و تولید مثلی، اندازه آزاد ماهی دریای خزر تغییر چشمگیری در مقایسه با دهه های گذشته ( خصوصا دهه 20 الی 30) از خود نشان داده است بطوریکه وزن ماهی از حدود 5 کیلوگرم به حدود 5/2 الی 3 کیلوگرم و طول ماهی از حدود 77 سانتی متر به 59 سانتی متر و سایر فاکتورهای تولید مثلی نیز کاهش یافته است که حفاظت از این گونه با ارزش ژنتیکی و منحصر بفرد در دریای خزر و مهیا نمودن ظرفیت تخم ریزی طبیعی با لحاظ نمودن شرایط مناسب زیست محیطی از نکات ضروری می باشد.
3- روش پیشینه پردازی در مورد ماهی آزاد دریای خزر در محاسبه اندازه ماهی در سنین جوانی (زیر سن بلوغ ) مناسب بوده است.
4- طول ماهی آزاد دریای خزر در مطالعه حاضر از 45 تا 81 سانتی متر متغیر بوده است. براساس مطالعات پیشینه پردازی (Back calculation) در سال 1393، متوسط طول ماهی در سنین یک، دو و سه سالگی دارای میانگین طول 5/3 ± 98/18، 24/7 ± 5/30 و 1/9 ± 7/41 سانتی متر بوده و چون این گروه های سنی زیر سن بلوغ بوده بنابراین در فصول تخمریزی به ساحل نزدیک نمی شوند. نتایج نشان داد که دامنه سنی ماهیان شامل 0 تا 7 سال بوده است.
5- گونه ماهی آزاد دریای خزر در مناطق مختلف دریای خزر دارای ذخایر محلی بوده و برای حفظ تنوع زنتیکی این ماهی نیاز به بازسازی ذخایر به تفکیک رودخانه ها و محل های مهاجرت این ماهی می باشیم.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی:
ماهی آزاد دریای خزر به لحاظ رشد، خوش طعمی و کالری از سایر آزاد ماهیان ارجح است.
این موضوع در سواحل ایرانی دریای خزر کاربرد داشته و لازمه مدیریت صحیح بر ذخایر بررسی ساختار جمعیتی و مشخص کردن پارامترهای جمعیتی همچون رشد ، ترکیب سنی ، فراوانی طولی می باشد.