اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق:
بهره برداری از ذخایر ماهیان استخوانی علاوه بر تأمین بخش مهمی از نیاز پروتئینی جامعه، نقش بسیار مهمی در اشتغال و درآمد اقتصادی ساحل نشینان دریای خزر دارد. اقتصاد بیش از 10 هزار نفر صیاد در ارتباط مستقیم با صید و صیادی می باشد و همچنین معیشت گروهی از مردم که در تولید و فروش ادوات صیادی و یا تجارت و خرید و فروش ماهی فعالیت دارند، بطور غیر مستقیم به آن وابسته است. در بین ماهیان استخوانی، ماهی سفید بیش از 60 درصد از ترکیب صید را دارا می باشد و اقتصاد و درآمد جوامع صیادی، بیش از سایر گونه ها به ماهی سفید وابسته است. اگر صید بی رویه و غیر مسئولانه انجام شده و ذخایر ماهی سفید کاهش شدید یابد، علاوه بر خارج شدن تولید بیش از 11 هزار تن گوشت ماهی سفید، عواقب وخیمی در اقتصاد و اشتغال ساحل نشینان دریای خزر خواهد داشت و وضعیت اقتصادی قشر صیادان و دیگر صنایع وابسته به صیادی به مخاطره خواهد افتاد. پس از ماهی سفید، کفال ماهیان و بویژه کفال طلائی و پس از کفال ماهیان ماهی کپور دارای بیشترین مقدار صید می باشند. بطوریکه مجموع صید سالانه این سه گونه بیش از 90 درصد از صید سالانه را تشکیل می دهد. مابقی گونه های ماهیان استخوانی کمتر از 10 درصد از ترکیب صید را دارا می باشند و مقدار ذخایر بسیاری از آنها بشدت کاهش یافته و در خطر انقراض می باشند. بدین ترتیب تلاش برای حفظ و پایداری ذخایر ضروری بوده و نیاز است که مطالعه و بررسیهای لازم در خصوص بررسی روند تغییرات میزان صید و تلاش صیادی، تعیین مقدار زی توده و حداکثر محصول قابل برداشت گونه های مهم و اقتصادی هر سال انجام شود. با انجام این مطالعات علاوه بر حفاظت از ذخایر ماهیان استخوانی که از اهمیت اکولوژیکی خاصی در دریای خزر و بخصوص در سواحل ایران برخوردار می باشد، فرصتهای شغلی موجود حفظ شده، تولید پروتئین دریائی تداوم خواهد داشت. با استفاده از نتایج حاصل از این مطالعه می توان اصلاحات لازم را در نحوه مدیریت صید، اعم از محدودیت زمانی، مکانی و ابزاری اعمال نمود.
نتایج:
در این تحقیق شاخصهای زیستی، روند تغییرات صید و تلاش صیادی و برآورد میزان ذخایر و صید مجاز قابل ماهیان استخوانی در سواحل ایرانی دریای خزر طی سالهای 93-1392 و 94-1393 تعیین شد. نتایج نشان داد که در دو سال بهره برداری 93-1392 و 94-1393 به ترتیب 124 و 120 شرکت تعاونی پره فعال بوده و به ترتیب 44688 و 46299 بار پره کشی داشتند. مقدار صید کل صید با احتساب صید قاچاق به ترتیب 3/17144 و 2/16733 تن برآورد شد. ماهی سفید و کفال ماهیان به ترتیب با 4/94 و 5/89 درصد بیشترین فراوانی را در ترکیب صید داشتند.
پارامترهای رشد ماهی سفید شامل K، ∞L و t0 بترتیب 19/0 در سال، 3/61 سانتیمتر و 99/0- سال محاسبه شد. برای ماهیان کفال طلائی پارامترهای رشد بترتیب 18/0 در سال، 1/61 سانتیمتر و 14/0- سال و برای ماهی کپور نیز بترتیب 14/0 در سال، 8/70 سانتیمتر و 0 سال محاسبه شد. با استفاده از داده های ساختار سنی میزان ذخایر ماهی سفید در سواحل ایران طی سالهای بهره برداری 93-1392 و 94-1393 بترتیب 46900 و 41000 تن محاسبه شد. میزان ذخایر ماهی کفال طلائی نیز در طی سالهای مذکور به ترتیب 11550 و 12670 تن برآورد شد. نقاط مرجع بیولوژیک ماهی سفید در دو نقطه F0.1 و F35% بترتیب 41/0 و 34/0 در سال و برای ماهی کفال طلائی بترتیب 36/0 و 33/0 در سال برآورد شد.
بر اساس صید گونه/گروه های مختلف در سالهای مذکور، سه گروه اصلی به‌راحتی قابل تفکیک می‌باشد. طبق آزمون One-way ANOSIM گروه‌های مختلف ماهیان صید شده در سالهای مختلف بهره‌برداری از همگنی مشابه برخوردار بودند ولی بر اساس همین آزمون گروه های ماهیان صید شده در ماه‌های مختلف، مناطق مختلف و پریودهای زمانی مختلف دارای همگنی مشابه ای نبودند. همچنین بین ترکیب اجتماعات ماهیان صید شده در پره‌ها در سه زمان مختلف پره کشی، سه دوره متفاوت، سه منطقه ساحلی و فصول مختلف اختلاف معنی‌داری وجود دارد (MRPP در همه موارد p < 0.001). در سالهای 76-1375 الی 79-1378 گونه‌های کلمه، سیاه کولی، شاه کولی، ماش، سس، آزاد و اسبله؛ در سالهای 80-1379 الی 84-1383 گونه/گروه‌های شگ ماهیان، سیم، اردک ماهی و در سالهای 85-1384 الی 91-1390 کپور و سوف گونه‌های شاخص بودند. در منطقه غرب گونه‌های سیاه کولی، شاه کولی، ماش، سس، سیم، سوف، اردک و اسبله؛ میانی سفید، شگ ماهیان و آزاد و شرق کفال ماهیان، کلمه و کپور به‌عنوان گونه‌های شاخص شناخته شدند.
بر اساس مدلهای موجود، در این تحقیق میزان صید مجاز بیولوژیک دو گونه سفید و کفال طلائی بترتیب 9750-8250 و 1650-1950 تن (با رویکرد احتیاطی بترتیب 8250 و 1650 تن) برآورد شد. پیشنهاد می شود که در بهره برداری از ذخایر این دو گونه بر اساس نتایج بدست آمده از رویکرد احتیاطی که از اطلاعات دقیق تر حاصل شده، استفاده شود.
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی:
1- رعایت محدودیتهای زمانی و مکانی صید بمنظور حفظ ذخایر ماهیان استخوانی
2- رعایت سقف برداشت از ذخایر بر اساس نتایج تحقیقاتی انجام شده
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی:
محلهای صید ماهیان استخوانی در سواحل ایران در دریای خزر مطابق مجوزه های صادر شده مبادرت به صید نمایند و از صید غیر مجاز باید جلوگیری شود.