اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق :
با توجه به این مطلب که تمام فعالیتهای حیاتی ماهی از قبیل رشد، تغذیه و تولید مثل تحت تاثیر عوامل محیطی قرار می گیرند؛ علاوه بر آن عوامل محیطی در ایجاد و پیشرفت بیماریهای مختلف ماهی نقش دارد. شناخت عوامل محیطی اولین گام در شناسایی مکانهای مساعد جهت توسعه فعالیتهای آبزی پروری می باشد. مهمترین عامل در بین عوامل محیطی آب است. در برسی آب ابتدا باید منابع آب را شناخت.یکی از منابع از نظر تامین آب کارگاههای پرورش ماهی رودخانه ها هستند که دارای مشخصات هیدرولوژیکی و ویژگی های خاصی می باشند؛ مثلا تغییرات دبی در آنها زیاد است که این عامل مشکلی در کارگاه تکثیر محسوب می شود.
از نظر اقتصادی در بحث استخرها و کارگاههای تکثیر و پرورش ماهیان ،حداقل دبی پایه آب مطرح است. مشکل دیگر این است که همواره کارگاه متاثر از این است که رودخانه در چه وضعیتی قرار دارد. مثلا آلودگی رودخانه ها باعث از بین رفتن ماهی ها در کارگاه می شود که عدم آگاهی از این موضوع سبب وارد آمدن خسارات جبران ناپذیر اقتصادی در منطقه خواهد شد. سدها و دریاچه ها از نظر استفاده و از نظر ویژگی مانند آب های جاری (نهر ها ورودخانه) است با این تفاوت که در سدها و دریاچه ها نوسانات pH (به طرف قلیایی) به ویژه در تابستان ها به علت فعالیت های فتوسنتزی گیاهان بیشتر است. امکان سنجی زمان بهره برداری از این سدها و دریاچه ها در بالا بردن سود اقتصادی استفاده از این منابع در کارگاههای پرورش ماهی از ضروریات است.آبهای زیر زمینی از نظر مشخصات شبیه چشمه ها هستند و دارای اکسیژن کمی می باشند. مواد معلق و کدورت در آب وجود ندارد عیب کلی این قسمت، پمپاژ آب است که کاری بس مشکل و گران است. با توجه به مطالب فوق در خصوص توسعه آبزی پروری در البرز شمالی بر اساس مطالعات بدست آمده عوامل اصلی تهدید کننده ذخایر ماهیان در دریای خزر که منجر به کاهش ذخایرطبیعی در منطقه شده اند؛ شامل اثرات سوء آلودگی ها، برداشت شن وماسه،کمبودآب شیرین، صید بی رویه و غیرمجاز، ناکافی بودن قوانین و وضعیت حقوقی، مسائل اجتماعی واقتصادی صید، مهاجم شانه دار خزر و برهم خوردن تعادل زیستی جوامع فیتووزئوپلانکتونی بر می گردد.
فقدان برنامه‌ریزی مناسب در سطح ملی و محلی یک مانع جدی در توسعه آبزی‌پروری شناخته شده است .در خصوص تغییرات دبی و سیلاب، می توان به این موضوع اشاره نمود که عدم ثبات در اراضی حاشیه ای و فرسایش های شدید نیز عامل منفی برای توسعه آبزی پروری است. بنابراین شناسایی مهمترین عوامل موثر بر توسعه آبزی پروری جهت نیل به اهداف توسعه پایدار از ضروریات است.هدف مطالعات این بخش از مطالعه بررسی توانمندیهای محیطی از نظر وضعیت اقلیمی، منابع ارضی و خاک، منابع آبهای سطحی و زیر زمینی، منابع آبهای طبیعی و نیمه طبیعی، پوشش گیاهی، ناحیه بندی سرزمین با توجه به معیارهای آبزی پروری می باشد.اطلاعات بدست آمده از این بخش نه تنها منابع و توانمندیهای طبیعی محیط را در زمینه آبزی پروری و صید و صیادی روشن خواهد نمود بلکه موانع موجود در این زمینه را نیز نشان خواهد داد.
اطلاعات تولید شده در این بخش زمینه ساز تشخیص و تحلیل درست از وضعیت دو حوزه اصلی مطالعات یعنی آبزی پروری و صید و صیادی و در نتیجه کمک به تعیین سیاست ها و راهبردهای توسعه ای در این دو حوزه در منطقه مطالعاتی خواهد شد.
نتایج :
الف) راهبردهای رقابتی/ تهاجمی (SO): در راهبردهای تهاجمی که بر نقاط قوت درونی و فرصتهای بیرونی متمرکز است، راهکارهای زیر جهت بهره برداری از برتریهای موجود به منظور توسعه آبزی پروری در منطقه مطالعه شده ارائه می شود:
ü وجود منابع طبیعی با کیفیت مناسب جهت آبزی پروری
ü امکانات مناسب در سطح حوزه جهت کنترل و پایش منابع آب جهت پرورش آبزیان
ü امکان استفاده از روشهای تلفیقی آبزی پروری- کشاورزی در نواحی تالابی
ü تاکید بر توسعه آبزی پروری در نقاط مساعد
ü زمینه سازی و بهره برداری از حمایتهای بخش خصوصی برای سرمایه گذاری درصنعت آبزی پروری
ü بهره گیری هدفمند از منابع آب با کیفیت مناسب به خصوص در ارتفاعات بالای محدوده مورد مطالعه
ü امکان استفاده از منابع اراضی مناسب آبزی پروری در منطقه مانند اراضی بستر رودخانه ها و...
ü استعداد یابی مکان های مناسب آبزی پروری در سطح منطقه
ü تدوین استانداردهای مناسب پروسه تولید و پرورش
ü زمان بندی برنامه صید آبزیان موجود در رودخانه های موجود در مناطق تحت مدیریت
ü حفاظت از زیستگاههای مناسب آبزیان مانند مکانهای تخم ریزی و...
ü امکان به کار گیری فارغ التحصیلان شیلات در مراکز پرورش ماهی
ü آموزش لازم به دارندگان مراکز پروش ماهی در خصوص سود دهی مناسب فعالیت تکثیر
ü امکانات لازم برای آشنا سازی بازار به محصولات تولید شده
ü حفاظت از محلهای مناسب رشد و تخم ریزی ماهیان
ü وجود زیستگاههای مناسب جهت تکثیر انواع ماهیان
ب) راهبردهای تنوع (ST): در راهبردهای تنوع بخشی که بر نقاط قوت درونی و تهدیدهای بیرونی متمرکز است، راهکارهای زیر به منظور تأمین پاره ای از نیازمندیهای منطقه در جهت رفع تهدیدها ارائه می شود:
ü استقرار تاسیساتی از قبیل سیستم تصفیه پساب و سیل گیر در استخرهای پرورش ماهی
ü از بین بردن پارامترهای نامناسب آب قبل از ورود به استخر
ü ایجاد مراکز تکثیر و پرورش ماهی در نقاط با اقلیم مناسب و بهینه
ü ایجاد استراتژی های حفاظت از منابع اکوسیستم های دریایی در برابر فرسایش و وقوع سیل
ü تعیین ظرفیت مراتع منطقه جهت جلوگیری از فرسایش اراضی
ü مدیریت مناسب منابع آب در خصوص مکانهای برداشت شن و ماسه نزدیک مراکز صید و پرورش ماهی
ü تکثیر ماهیان بومی و رهاسازی آنها در منابع آبی
ü برنامه ریزی و مدیریت مکانهای احداث پرورش با در نظر گرفتن ارزیابی زیست محیطی و ارزیابی توان اکولوژیک
ü ارائه تبلیغات لازم در خصوص اعلام پرورش ماهی به عنوان شغل سود ده
ü تدوین استانداردهای ارزیابی کیفیت آبزیان پرورشی
ü صدور مجوز تاسیس با ارزیابی توان اکولوژیک و ارزیابی های زیست محیطی
ü ایجاد مکانیسم های لازم برای حفاظت از اکوسیستم های آبی
پ) راهبردهای بازنگری (WO): در راهبردهای بازنگری ضمن تاکید بر نقاط ضعف درونی، سعی بر بهره گیری از فرصتهای بیرونی در جهت رفع نقاط ضعف در منطقه می باشد، به این منظور راهکارهای زیر ارائه می شود.
ü ضمن بازنگری در نقاط محل استقرار استخرهای پرورش ماهی، استفاده از ارزیابی توان اکولوژیک جهت یافتن بهترین منطقه از نظرکلیه جوانب (سیل خیزی) جهت استقرار استخرهای پرورش ماهی
ü بازنگری به نوع و نحوه برنامه ریزی و حمایت دولتی از نواحی مستعد منطقه جهت توسعه فعالیت های آبزی پروری
ü بازنگری محل های نامناسب آبزی پروری
ü در نظر گرفتن ارزیابی توان اکولوژیک اراضی در خصوص کاربری آبزی پروری
ü استقرار تاسیسات تصفیه پساب در مراکز موجود تکثیر و پرورش و پیش بینی آن در مراکز توسعه ای
ü تبلیغات کافی برای استفاده از آبزیان
ü ایجاد تسهیلات مناسب جهت راه اندازی کارخانجات پیشرفته خوراک آبزیان
ü تدوین استانداردهای مرتبط خوراک آبزیان
ü به کار گیری اهرم های اجرایی جهت بهینه سازی تولید و مصرف خوراک آبزیان
ت) راهبردهای تدافعی (WT): در این راهبرد ضمن تأکید بر رفع آسیب پذیری ناحیه مطالعه شده، راهکارهای زیر ارائه می شود:
ü آموزش و اطلاع رسانی به اهالی محلی در خصوص عدم رهاسازی پسماند به منابع آب
ü آموزش به دارندگان مراکز پرورش ماهی در خصوص اقدام مناسب در هنگام بروز سیل
ü آموزش و اطلاع رسانی به دست اندر کاران پرورش ماهی در خصوص شرایط محیطی بهینه جهت تکثیر وپرورش
ü انجام اقدامات مقتضی در هنگام تغییرات اقلیمی ناگهانی مانند سرد شدن ناگهانی هوا
ü زمینه سازی تحقیقات مناسب جهت توسعه فعالیتهای آبزی پروری در اراضی مناسب و مستعد
ü امکان بیمه محصولات و تاسیسات مراکز پرورش ماهی موجود که در معرض وقوع سیل یا زمین لغزش قرار دارند.
ü از بین بردن پارامترهای نامناسب کیفیت آب قبل از ورود به استخر
ü حمایت از پرورش دهندگان جهت برخورداری از تسهیلات بانکی
ü استفاده از اهرم های مدیریتی جهت کنترل کیفیت محصولات تولید شده در مراکز تکثیر و پرورش ماهی
دستور العمل فنی و توصیه ترویجی :
در پرورش آبزیان منطقه البرز شمالی نقاط قوت بیشتر از نقاط ضعف و فرصتها بیشتر از تهدید ها می باشد. در منطقه مطالعاتی تعداد 26 قوت داخلی در برابر 11 نقطه ضعف داخلی و تعداد 30 فرصت خارجی در برابر 32 تهدید خارجی شناسایی و بررسی شده است. به این ترتیب در مجموع تعداد 56 نقطه قوت و فرصت به عنوان مزیتها و 43 ضعف و تهدید به عنوان محدودیتها و تنگناهای پیش روی توسعه آبزی پروری در این ناحیه قابل شناسایی است.
لذا در یک جمع بندی و تحلیل ساده می توان گفت با ارائه سیاستهای مناسب در جهت ضعف ها و تهدیدها با استفاده از نقاط قوت و فرصتها می توان به آبزی پروری پایدار در منطقه البرز شمالی دست یافت.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی :
در حوضه جنوبی دریای خزر (سواحل ایرانی) قریب به 350 رشته رودخانه شامل جریانات متفاوت دایمی و فصلی وجود دارد که وارد دریای خزر می گردند که 119 رشته آن به لحاظ فعالیتهای شیلاتی و بهره برداری از منابع آبزی دارای ارزش هستند و از این تعداد 15 رودخانه به دلیل اهمیتی که به عنوان محل تخم ریزی ماهیان اقتصادی و محل تکثیر طبیعی و صید مولدین دارند، دارای اهمیت بیشتری می باشند،که رودخانه های سفیدرود، شلمان رود، تنکابن و قره سو از آن جمله اند. در این میان رودخانه سفیدرود هم از نظر صید و محل زاد و ولد طبیعی انواع ماهیان اقتصادی و هم از نظر کشاورزی حایز اهمیت بوده است. رودخانه های وارده به دریای خزر نقش مهمی در تامین ذخایر و افزایش منابع دریا دارند. که در این میان می توان به رودخانه های شلمان رود، شفارود و سفیدرود اشاره نمود به همین دلیل از اهمیت خاصی جهت تکثیر طبیعی برخوردار می باشند و رودخانه های چالوس، قره سو، هراز، تجن، شیرود، نکا، گرگانرود نیز از دیگر رودخانه های مهم حوضه جنوبی دریای خزر به شمار می روند.
مشکلاتی که در حال حاضر صید و صیادی با آن روبرو است و در سطح وسیعی خطرآفرین گشته، استفاده از روشهای برداشت مخرب دامهای غیرمناسب صیادی، مانند تورهای شناور و گرگور که دارای اثرات قابل توجه بر جمعیت گونه ها و سلامت اکوسیستمهای دریایی داشته است.یکی دیگر از تهدیدات عمده و قابل توجه نسبت به تنوع زیستی دریایی معرفی گونه های وارداتی می باشد که به محیط معرفی شده بومی نمی باشند که این امر اثرات بسیار مخربی را در اکوسیستمهای دریایی موجب شده است و حذف گونه های غیر بومی بسیار مشکل و هزینه ساز می‌باشد. ضمن اینکه گونه جدید ممکن است حامل بیماریهای انگلی ناشناخته ای باشد. بنابراین نیاز به مدیریت همه جانبه جهت جلوگیری از تهدیدهای وارده بر تنوع زیستی اکوسیستمهای آبی نیاز می باشد