اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق:
دریای خزر زمانی محل زیست انواع گوناگونی از ماهیان استخوانی با ارزش بود. اکنون جمعیت گونه های مختلف ماهی آن روبه کاهش نهاده است و از لحاظ کمیت بجز ماهی سفید که بدلیل تکثیر مصنوعی توسط سازمان شیلات در موقعیت نسبی مناسب قرار دارد بقیه گونه های اقتصادی آن از لحاظ کمی در وضعیت مطلوبی قرار ندارند و برخی مانند ماهی کلمه، آزاد، ماش و سوف در معرض خطر جدی قرار دارند . سابقه شناسایی و سیستماتیک ماهیان دریای خزر مربوط به سالهای 1994 و 1995 که توسط دکتر L.s . Berg و B.W.coad انجام شده است. و از آن پس مطالعات جامعی بر روی سیستماتیک و از همه مهمتر استفاده از روشهای نوین مولکولی انجام نشده است . واضح است که جهت اعمال مدیریت مطلوب و پایدار در هر فعالیت ماهیگیری ، اطلاع از یک سری داده ها و اطلاعات پایه ای مورد نیاز می باشد .
شناسایی گونه‌ها، جمعیت‌ها و نژادها در برنامه‌های بهره برداری از ذخایر آبزیان دریائی دارای اهمیت خاصی می‌باشد. امروزه تمایز جمعیت‌های متفاوت آبزیان و روابط فایلوژنی آنها به روشهای مولکولی و مبتنی بر داده های مربوط به توالی DNA صورت میگیرد که از جمله دقیق‌ترین روش در طبقه‌بندی موجودات بوده و بدور از هر گونه اشتباه می باشد. استفاده توام از داده های ریختی و داده های ژنی می تواند برای توضیح فرایندهای تکاملی مورد استفاده قرار گیرد. در سالهای اخیر بسیاری از تاکسونهای معمولی و تاکسونهای دارای اهمیت اقتصادی به عنوان کمپلکسی از گونه های نا شناخته نشان داده شده اند که روشهای مولکولی تشخیص بسیاری از این تاکسونها را راحت نموده است.
نتایج:
-ماهی سفید: نتایج نشان داده که از مجموع از 10 جایگاه ریزماهواره بررسی شده ، 9 جایگاه پلی‌مورف و یک جایگاه مونومورف بود. میانگین تعداد آلل های واقعی و موثر در بین تمامی نمونه ها بترتیب 49/0±26/7 و 35/0±37/4 بوده است. همچنین میانگین مقدار هتروزایگوسیتی مشاهده شده و مورد انتظار بترتیب 03/0±55/0 و 02/0±69/0 بوده است. بررسی ها نشان داده که کلیه نمونه ها به جز نمونه های گلستان و تجن در جایگاه LOC4 و نمونه های منطقه گیلان در جایگاه MFW2 انحراف از تعادل هاردی– واینبرگ را نشان دادند (05/0P<). بر اساس آنالیز انجام شده اختلاف بین نمونه های گلستان با گیلان، گلستان با سفیدرود، گلستان با تجن، مازندران با سفیدرود و گیلان با تجن معنی دار بود (05/0P<).
-ماهی کلمه: در این بررسی از 7 جایگاه ریزماهواره استفاده شدکه هر 7 جایگاه پلی مورف بود. میانگین تعداد آلل های واقعی و موثر در بین تمامی نمونه ها بترتیب 30/0±75/5 و 25/0±76/4 بوده است. همچنین میانگین مقدار هتروزایگوسیتی مشاهده شده و مورد انتظار در بین تمامی نمونه ها بترتیب 18/0±58/0 و 01/0±73/0 بوده است. علاوه بر این کلیه نمونه ها به جز نمونه های گلستان در جایگاه LOC3 انحراف از تعادل هاردی– واینبرگ (05/0P<) را نشان دادند. بر اساس آنالیزهای انجام شده اختلاف بین نمونه های گلستان با گیلان، گیلان با مازندران و گیلان با خلیج گرگان معنی دار بود (05/0P<).
-ماهی آزاد: در این بررسی از روش تعیین توالی استفاده شده که در بین نمونه های جمع آوری شده، 45 هاپلوتیپ مشاهده گردید. میانگین مقدار هتروزایگوسیتی مشاهده شده و مورد انتظار در بین تمامی نمونه ها بترتیب 35/0±61/0 و 12/0±33/0 بوده است. بیشترین تنوع هاپلوتایپی (04/0 ±89/0) مربوط به رودخانه سردابرود و کمترین آن در نمونه های آستارا مشاهده شد (02/0 ±81/0). علاوه بر این بیشترین تنوع نوکلئوتیدی 07/0 ±13/0 در رودخانه های سردابرود و چالوس و کمترین آن 06/0 ±11/0 در رودخانه تنکابن بود. نتایج بدست آمده از مقدار FST نشان می‌دهد که حداکثر آن (08/0) و حداقل FST (01/0) مشاهده شده است. براساس آنالیز انجام شده اختلاف بین نمونه های آستارا با چالوس، آستارا با تنکابن، چالوس با کرگانرود و تنکابن با کرگانرود معنی دار بود(05/0P<).
-ماهی سس: طول قطعه DNA تکثیر شده در تمامی نمونه ها 800 جفت باز بود که 24 جایگاه متغیر در توالی های مختلف مشاهده گردید. در بین نمونه های جمع آوری شده، 12 هاپلوتیپ مشاهده گردید که بیشترین تعداد در منطقه گیلان (8 هاپلوتیپ) بوده است. میانگین مقدار هتروزایگوسیتی مشاهده شده و مورد انتظار در بین تمامی نمونه ها بترتیب 035/0±003/0 و 125/0±42/0 بود. نتایج نشان دادند که تنوع هاپلوتایپی نمونه های رودخانه سفید رود با سایر نمونه ها از نظر آماری اختلاف معنی داری دارد (05/0 >P ). علاوه بر این بیشترین تنوع نوکلئوتیدی 003/0 ± 005/0 در سفیدرود و کمترین آن 001/0 ± 001/0 در تجن مشاهده شده است. بر اساس آنالیز انجام شده اختلاف بین نمونه های تجن با گیلان، مازندران با سفیدرود معنی دار بود(05/0P<).
-ماهی سوف: جهت بررسی تنوع ژنتیکی ماهی سوف از روش ریزماهواره استفاده شده است. برای این منظور 7 جایگاه مورد ارزیابی قرار گرفت که تمامی جایگاه ها پلی مورف بودند. میانگین تعداد آلل های واقعی و موثر در بین تمامی نمونه ها بترتیب 45/0±14/6 و 34/0±88/3 بوده است. میانگین مقدار هتروزایگوسیتی مشاهده شده و مورد انتظار در بین تمامی نمونه ها بترتیب 03/0±62/0 و 02/0±70/0 بود. نتایج نشان داد که اکثر نمونه ها درجایگاه های PflaL6 ، PflaL7 و PflaL8 انحراف از تعادل هاردی– واینبرگ (05/0P<) معنی دار بود. همچنین نتایج بدست آمده از FST نشان می‌دهد که حداکثر آن (30/0) بین نمونه‌های گیلان با مازندران که دارای کمترین میزان جریان ژنی (18/8) است، مشاهده می‌شود. بر اساس آنالیز انجام شده اختلاف بین نمونه های گیلان با مازندران و گلستان با مازندران معنی دار بود (05/0P<).
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی:
با توجه باینکه ماهیان اقتصادی دریای خزر دارای ساختار ژنتیکی متفاوتی هستند و در واقع دارای جمعیت های مختلفی می باشند، ضرورت دارد با توجه به شرایط زیست محیطی دریای خزر مدیریت های خاص هر گونه و جمعیت در دریای خزر اعمال گردد. علاوه بر این نیاز است رفتارهای تولید مثلی ، تغذیه ای ومهاجرتی این جمعیت ها مورد مطالعه وتحقیق قرار گیر د.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی:
حوزه جنوبی دریای خزر