اهمیت ، ضرورت ، اهداف و روش تحقیق
ماهی و فرآورده های آن برای مصارف انسانی به اشکال مختلف در بازار عرضه می شوند . ورود آلاینده ها (ازجمله فلزات سمی،سموم ارگانو کلره و ارگانو فسفره ،هیدرو کربنهای نفتی ) و تجمع آنها در بافت خوراکی آبزیان بواسطه خطراتی که برای انسان و دیگر موجودات ایجاد می کنند اهمیت ویژه ای دارند.این آلاینده ها در آبزیان و جانداران دریایی ممکن است یا در شکل قابل دسترس متابولیکی باقی بمانند و یا بتدریج به وسیله تجمع در اندامهای مختلف آبزی ،خاصیت سمی پیدا کنند ( Elsagh et al,2009) (Bioaccumulation). تالاب انزلی ،تنها مخزن آب شیرین در کرانه های جنوبی دریای خزر است (سر تاج و همکاران .1384) که آب بیش از بیست رود خانه فصلی و دائمی سرچشمه گرفته از کوههای البرز و تالش بعد از طی مسافت حدود 65/40 کلومتر به درون ان تخلیه می شود (Kazanic,2004) مقدار آب تخلیه شده از این رودخانه ها حدود 2400 میلیون متر مکعب ر سال است (JICA,2004) که در حدود 500000 تن رسوب در سال توسط آنها به صورت بار معلق یا بار بستر به داخل تالاب حمل می شود (Kazanic,2004) .افزایش روز افزئن جمعیت و توسعه شهر نشینی ،صنایع و کشاورزی در دهه های اخیر منجر به پیدایش بحرانهای زیست محیطی بسیاری شده است .هر یک از منابع آبی وارد شده به تالاب با توجه به شرایط اقلیمی ،منشا ،جریان ،فعالیتهای توسعه عمرانی در حاشیه رودخانه ها از قبیل صنعت ،کشاورزی ،تجمع انسانی و... بتدریج دچار تغیراتی می گردند این تغییرات و دگرگونیها کیفیت آب و شرایط زیستی رود خانه های حوزه آبریز تالاب را تنزل داده و اکو سیستم تالاب انزلی که متاثر از ورود بارهای وارده است دستخوش تغییرات اکولوژیک می گردد.وجود تقریبا 23 واحد صنعتی الاینده در حاشیه تالاب و یا در مسیر رودخانه های منتهی به آن شامل زرجوب، پیر بازار اهمیت و نقش صنایع را در آلودگی تالاب و به تبع آن آبزیان آشکار می سازد (ریاضی-ب،1370) هم چنین حاشیه تالاب با داشتن بیش از 98700 هکتار زمین زیر کشت ،یکی از گستر ده ترن مناطق کشاورزی در سطح استان گیلان است که بیشتر به کشت برنج و صیفی جات اختصاص داده شده است (JICA,2004) طبیعتا در آنها نیز همانند تمام مزارع ، برای بهبود کیفیت و کمیت محصوات از کودهای شیمیایی ،سموم دفع آفات نباتی و علف کش ها استفاده می گردد ،با توجه به افزایش مصرف بیش از حد کودهای شیمیایی و سموم در اراضی پیرامون تالاب موجب شده که این مواد از طریق نهر های خروجی ،به رودخانه و تالاب را یافته و با برهم زدن تعادل اکوسیستم ، باعث افزایش سرعت رشد و تکثیر و جلبک ها و نهایتا کاهش اکسیژن محلول در آب و افزایش عناصر و مواد مضر و تنفس سریعتر آبزیان و در نتیجه دریافت بیشتر آلاینده ها از ستون آب توسط ماهیان می گردد .هم چنین مواد زائد شهری –روستایی تا جایی که تخلیه بیش از 400 تن زباله در شهر هایی همچون رشت و خمام به سرچشمه سیاهرود و سر ریز نمودن مواد زائد و تخلیه فاضلاب شهری و خانگی که به طور مستقیم یا غیر مستقیم به رودخانه های منتهی به تالاب همچون زرجوب و گوهر رود و ر بندر انزلی به تالاب هدایت می شوند که به دلیل غنی بودنشان به مواد آلی ومضره با ورود به بخش شرقی تالاب باعث به خطر افتادن حیات موجودات و تجمع مواد در بافتهای آبزیان می گردند .یکی دیگر از عوامل آلاینده که سبب کاهش جریانات حیاتی در تالاب می گردد ،آلودگی نفتی است که با نشت از مخازن نفتی و ریزش بنزین در هنگام پمپاژ بنزین به خودروها موجود در حاشیه تالاب و رودخانه های منتهی آن یا توسط قایق های موتوری تخلیه ترکیبات آلی پایدار به محیط های آبی،که ترکیبات را در دو فاز آب،رسوبات پراکنده می کنند و به تبع آن تجمع آن در بافتهای مختلف موجودات آبزی فراهم می گردد .(Pandit et al.2006)در نیم قرن اخیر بیش از یکهزارو دویست میلیارد متر مکعب رسوبات وارد تالاب شده که عمق آنرا از 8 متر به 3 متر رسانده است و بر اساس تحقیقات کارشناسان طرح مطالعاتی حفاظت تالاب انزلی ،میزان کل بار آلودگی وارده به تالاب 116 هزار تن در سال تخمین زده شده است ، وارد شدن این حجم آلاینده ها به درون آب می تواند تاثیر شگرف و متنوعی بر آبزیان و جوامع انسانی گذاشته و سلامت تغذیه از ماهیان تالاب را شدیداً به مخاطره اندازد.
از مهمترین مثالهای اثرات سوء ناشی از مصرف ماهیان آلوده به آلاینده های معدنی و آلی در انسان ، می توان به بیماری ایتایی ایتایی و تخریب کلیه و بافت بیضه در اثر تجمع کادمیوم اشاره کرد همچنین سرب باعث ایجاد اختلالات سیستم عصبی - محیطی و اعصاب مرکزی می گردد ،آرسنیک نیز عامل سرطان های پوست ، ریه و پوکی استخوان است .جیوه نیز از سمی ترین عناصری است که ماهی آن را مستقیما از منابع غذایی بدست می آورد.تجمع جیوه در بدن انسان به صورت ترکیبات مختلف (متیل جیوه و ترکیبات آلی) منجر به اختلالات شنوایی،لرزش عضلات ،بر هم خوردن متابولیسم درونی و همچنین مختل کردن سیستم عصبی و آسیب رسانی به مغز می شود.در سال 1950 مصرف ماهی آلوده به جیوه توسط مادران ،موجب ایجاد اختلالات تکاملی اعصاب در کودکان گردید( (Gaffer et al,1998 ، همچنین مصرف ماهیان آلوده دارای باقیمانده سموم در انسان منجر به بیماریهای متعدد عصبی ، مغزی، گوارشی تضعیف سیستم ایمنی بدن ،کمبود ویتامین A اختلالات مغزی و نا هنجاریهای در نوزادان و ایجاد نکروز کبدی و تاثیر در کلیه اندامهامی گردد به عنوان مثال سم HCB یا هگزا کلرو بنزن می تواند از شیر به نوزاد انتقال و موجب مسمومیت و مرگ نوزاد شده در سال 1959 در ترکیه بر اثر مسمومیت با HCB بیش از سه هزار نفر مسموم شدند . ضمن آنکه هیدروکربنهای نفتی علاوه بر اشکال اولیه مضر خودکه می توانندموجب انواع سرطانهاشود، پس از اکسایش بیولوژیکی نیز به سرعت با DNA وارد واکنش شده و اثرات مخرب تری چون جهش ژنتیکی داشته باشند. (Anyakora,c et al,2005) . با توجه به اینکه ماهی بخشی از رژیم غذایی انسان است وحضور ماهیان با ارزش اقتصادی در تالاب انزلی و مجاورت آنها با انواع آلاینده ها، موجب تجمع در بافت و انتقال به زنجیره غذایی بالاتر و انسان که با مصرف ماهیان آلوده ممکن است علائم مسئویت در جمعیت های انسانی به ویژه کودکان ظاهر شود. این تحقیق با هدف بررسی میزان تجمع انواع آلاینده های معدنی و آلی پایدار ( فلزات سنگین : سرب ، مس ، جیوه ، کادمیوم ، ارسنیک ، نیکل و کروم ، سموم آفت کش : آلدرین ، دیلدرین ، لیندان ، هپتاکلر ، DDT ، دیازینون ، پاراتیون،مالاتیون،هینوزان،ترکیبات نفتی و حداقل رسانیدن اثرات ناشی ازاثر انواع آلاینده ها در جوامع انسانی مصرف کننده از این ماهیان در استان گیلان انجام خواهد گرفت .
اهداف
1- بررسی و تعیین سطح آلودگی های فلزات سنگین ،سموم کشاورزی و هیدرو کربونهای نفتی در صید گونه های اقتصادی تالاب انزلی
2- تهیه نقشه سلامت وتعیین مناطق صید و گونه های ایمن و یا دارای آلایندگی بیش از حد استاندارد جهانی برای ایجاد محدودیت و ممنوعیت مصرف
3- ارائه دستورالعمل حفاظتی و بهداشتی در خصوص پیشگیری و یا کاهش اثرات سوء مصرف از ماهیان با آلایندگی بیش از حد مجاز
روش تحقیق
در این بررسی4 ایستگاه در حوضه تالاب انزلی در استان گیلان شامل حوضه سیاه کشیم،شیجان،آبکنار،مرکزی انتخاب می گردد سپس در 4 فصل سال در هر ایستگاه تعداد ده قطعه از هر ده گونه ماهی اقتصادی تالاب انزلی از طریق صید اقتصادی نمونه برداری شده و پس از تفکیک ماهیان بر اساس گونه و مکان صید در کیسه های استریل پلی اتیلنی کدگذاری شده و در یخدان ، بلافاصه به آزمایشگاه انتقال یافته و در دمای 30 – درجه سانتیگراد منجمد ودر دمای 20- تا 18- درجه نگهداری می شوند .بعد از جداسازی بافت خوراکی ماهیان (عضله) برای اندازه گیری هر گروه از آلاینده های مورد نظر بر اساس روشهای آزمایشگاهی آماده سازی می شوند . برای اندازه گیری فلزات سنگین مس ، سرب ، نیکل ، کادمیوم ، ارسنیک و کروم از روش1999 MOOPAM, و دستگاه طیف سنجی جذب اتمی شعله ای و در مورد عنصر جیوه از دستگاه طیف سنجی جذب اتمی به روش تولید بخار سرد استفاده می گردد .همچنین برای اندازه گیری سموم آفت کش دستگاه کروماتوگرافی گازی مجهز به الکترون کپچر و در خصوص اندازه گیری هیدروکربن های نفتی (PAHs) دستگاه کروماتوگرافی گازی با شناساگر شعله یونشی بکار گرفته می شود . نتایج با استانداردهای جهانی و حد مجاز آلاینده ها مقایسه و پس از تفسیر با استفاده از روش SPSS و نرم افزار EXCEL نتایج در حد مجاز یا بیش از اندازه مجاز بودن هر یک از عوامل آلایند ه سعی در بازیافت عضله ارائه می گردد.برهمین اساس نقشه سلامت ماهیان تالیک از نظر گونه ای و منطقه ای تهیه و دستورالعمل بهداشتی و حفاظتی برای اخذ تصمیم و تضمین سلامت مصرف کننده گان در اختیار استانداری محترم برای ابلاغ به سازمانهای و ادارات زیربط قرار خواهد گرفت
نتایج
نتایج حاصله نشان داد که در تمام گونه ها روند تجمع فلزات سنگین بصورت روی> مس >سرب< نیکل بوده است و بین میزان تجمع فلزات در بافت عضله ماهیان در ایستگاههای مورد مطالعه اختلاف معنی داری مشاهده نشد(05/ 0 P>). همچنین بین میزان سموم دیازینون، اتیون، آلدرین و ددت در عضله ماهیان مورد مطالعه در ایستگاه های مختلف تفاوت معنی داری مشاهده نشد (P>0/05). میانگین نتایج حاصل از آنالیز 16 نوع ترکیب مختلف PAHs نشان داد که هیدروکربنها تفاوت معنیداری در گونههای مورد مطالعه در سه ایستگاه داشتند (p<0.05)
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی
این دستورالعمل را میتوان برای استفاده سازمانهای ذیربط در رابطه با رعایت امنیت ، سلامت و بهداشت فرآورده های شیلاتی ارسال نمود .
ویژه گی مناطق کاربردی و توصیه ترویجی
در مناطقی از حاشیه دریاها و منابع آبی داخلی که در معرض ورود پسابهای صنعتی ، کشاورزی و خانگی قابل استفاده میباشد.
ویژه گی مناطق کاربردی توصیه و ترویجی کجاست؟
در آبگیرها و تالابهای داخلی