اهمیت ، ضرورت ، اهداف و روش تحقیق
افزایش جمعیت و کمبود مواد غذایی به خصوص پروتئین با کیفیت بالا[1] سبب گردید تا در دو دهه اخیر توجه خاصی به منابع خوراکی دریایی گردد آبزیان از گذشته به عنوان یکی از غذاهای بسیار مهم از نظر ارزش غذایی (پروتئین های با کیفیت بالا، چربی های اشباع نشده، ویتامین و مواد معدنی) و دارویی مطرح بوده اند. ماهی بخش مهم از رژیم غذایی انسان بوده و به همین دلیل تحقیقات در زمینه بهداشت و سلامت آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است (حسینی و همکاران، 1388). تالاب انزلی یکی از با ارزش ترین اکوسیستم های طبیعی بوده که به لحاظ تنوع زیستی، اکوتوریسم، آبزیان دارای ارزش اقتصادی است و قرار گرفتن عمده ترین مراکز تخم ریزی و نوزادگاه های ماهیان مهاجر و اقتصادی دریای خزر نظیر سوف و سفید و سیم حائز اهمیت می باشد، متاسفانه افزایش جمعیت، توسعه شهر نشینی، صنایع و کشاورزی طی سالهای اخیر به دلایل مختلف نظیر تخلیه فزآینده و نامحدود پسابهای صنعتی و شهری و روان آب های تولیدی ناشی از فعالیتهای کشاورزی ، ترکیبات مختلف فلزات را به همراه دارد که مستقیماً و یا از طریق رودخانه های منتهی به تالاب می ریزند، ورود سموم ارگانوکلره و ارگانوفسفره سبب بهم خوردن سیستم طبیعی تالاب می شود. ماهی و سایر جانوران آبزی سموم کشاورزی را از غذاهایشان (Phillips DJH,1995) و همچنین از آبی که از آبشش هایشان عبور می دهند جذب می کنند. جذب سموم اغلب بستگی به مقدار خورده شده و مقدار سموم ارگانوکلره و ارگانوفسفره در غذا یا شکار دارد. مشخص شده است که در مناطق دریائی که تراکم بالای فیتوپلانکتون وجود دارد منجر به تراکم بالای این سموم در ماهی های بزرگتر و مسن تر نسبت به مناطقی که مقدار فیتوپلانکتون کمتر است می شود. جمع شدن سموم ارگانوکلره وارگانوفسفره، مدت زیادی طول می کشد و در نتیجه مقدار زیاد، تجمع این سموم در ماهیان بزرگ صورت می گیرد. بعضی از گونه ماهی ها مخصوصاً گونه های شکارچی که معمولاً دارای عمر طولانی تر هستند دارای مقادیر بالاتر از تجمع سموم در ارگانهای مختلف آنها جمع می شود.
بطور کلی در یک محیط آبی انجام مطالعاتی در خصوص آلودگی رسوبات بستر از دیدگاههای مختلفی شایان توجه است : نخست آنکه آلودگی رسوبات در قابلیت دسترسی زیستی آلاینده های مختلف برای کفزیان، آبزیان و هم چنین گیاهان آبزی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. به علاوه در صورتیکه میزان آلودگی رسوبات از مقادیری ( که بسته به توان خود پالایی منبع آبی مورد نظر متغییر است) تجاوز نماید موجبات برهم خوردن تعادل بوم شناختی و زوال زیستی اکوسیستم فراهم می گردد. جنبه دیگر اهمیت بررسی رسوبات ، میزان تجمع سموم در آن است که بدین ترتیب بسادگی نظارت پیوسته بر آلودگی منطقه مطالعاتی میسر می گردد. زیرا بسیاری از انواع مواد و ترکیبات آلوده کننده پس از ورود به یک منبع آلی بتدریج در بستر آن به شکل های مختلف (همچون فاز معدنی جامد، جذب محیطی به رسوبات دانه ریز و یا بقایای مواد آلی) تجمع می یابند. بالاخره رسوبات بعنوان جایگاه نهایی آلاینده ها در محیط های آبی نقش قابل ملاحظه ای را در میزان تجمع سموم ارگانوکلره و ارگانوفسفره در بی مهرگان کفزی و انتقال آنها به سطوح غذایی بالاتر به عهده دارند. میزان کشنده و حاد این سموم معمولا در دامنه ای بین 1/0 تا 1 میلی گرم در لیتر قرار دارد که بطول مدت مجاورت و خواص شیمیایی آب بستگی دارد . این سموم در آبهای طبیعی (سطحی یا زیر زمینی) به مقدار ناچیزی موجود بوده که پس از آبگیری استخرها در آب آنها محلول می شوند.از خصوصیات بالقوه زیانبار سموم، توانایی آنها برای انباشته شدن در خون و فلور آبهاست ( زیست- انباشتگی)[2]. این خاصیت بصورت کمی توسط ضریب انباشتگی[3] توصیف شده و مقادیر آن می توانند صدها تا هزاران باشند.( جلالی جعفری،1386)
اهداف
1- بررسی میزان سموم ارگانو کلره و فسفره در بافت خوراکی ماهیان پر مصرف تالاب انزلی
2- مقایسه سموم ارگانوکلره و فسفره موجود در بافت عضله ماهیان با حد مجاز استانداردهای ملی و بین المللی
3- روش تحقیق
در این بررسی4 ایستگاه در حوضه تالاب انزلی در استان گیلان شامل حوضه سیاه کشیم،شیجان،آبکنار،مرکزی انتخاب می گردد سپس در 4 فصل سال در هر ایستگاه تعداد ده قطعه از هر ده گونه ماهی اقتصادی تالاب انزلی از طریق صید اقتصادی نمونه برداری شده و پس از تفکیک ماهیان بر اساس گونه و مکان صید در کیسه های استریل پلی اتیلنی کدگذاری شده و در یخدان ، بلافاصه به آزمایشگاه انتقال یافته و در دمای 30 – درجه سانتیگراد منجمد ودر دمای 20- تا 18- درجه نگهداری می شوند .بعد از جداسازی بافت خوراکی ماهیان (عضله) برای اندازه گیری هر گروه از آلاینده های مورد نظر بر اساس روشهای آزمایشگاهی آماده سازی می شوند . برای اندازه گیری سموم ابتدا ماهی طی مراحل زیز آماده سازی گردید :
سر و شکم زنی:
در این مرحله سرزنی و تخلیه امعاء و احشاء توسط دست انجام گردید در انتهای عمل ، ماهیان به منظور حذف خونابه و مواد زائد شستشوی گردیدند.
فیله زنی:
از نمونه های ماهی فیله تهیه شد.هدف از این مرحله آماده نمودن ماهی جهت انتقال به دستگاه استخوان گیر (Deboner ) است. در انتهای عمل فیله کردن ، ماهیان فیله شده بمنظور حذف خونابه و مواد زائد شستشوی مجدد گردیدند.
جداسازی گوشت ماهی:
پس از شستشوی کامل،فیله ها در داخل دستگاه استخوان گیر قرار داده شد.اساس کار این دستگاه بر مبنای یک استوانه مشبک چرخان است که فیله ماهی بین آن و یک تسمه ضخیم لاستیکی فشرده شده و گوشت ماهی از پوست و استخوان جدا می شود.قطر سوراخ های استوانه مشبک 8-4 میلی متر است.
آماده سازی نمونه جهت انتقال به آزمایشگاه
بعد از جداسازی بافت خوراکی ماهیان (عضله) برای اندازه گیری سموم مورد نظر بر اساس روشهای آزمایشگاهی به میزان 20 الی 30 گرم از بافت گوشت هموژنه با ورقه آلومینیومی پوشش داده شد.سپس درکیسه های استریل پلی اتیلنی بسته بندی و توسط یخدان ، بلافاصه به آزمایشگاه انتقال یافت و در دمای 20- تا 18- درجه نگهداری شدند.
آماده سازی ظروف و لوازم نمونه برداری:
از آنجاییکه در این مطالعه آلاینده های آلی مورد سنجش قرار می گیرند لذا کلیه ی لوازم نمونه برداری می بایستی از جنس فلز و یا شیشه بوده و حتی المقدور نمونه ها نمی بایستی با ظروف پلاستیکی در تماس باشند همچنین قبل از بکارگیری وسایل می بایستی کامل تمیز شده و عاری از هرگونه مواد آلی باشد برای این منظور کلیه وسایل بر اساس دستوارلعمل کتاب موپام (Moopam 1999 ) تمیز و آماده گردد ابتدا ظروف آلومینیم و آلومینیم فویل ضخیم توسط آب و مواد شوینده کاملاٌ شستشو داده شده اند سپس ظروف و وسایل در تماس با نمونه ها توسط آب مقطر آب کشی و بعد به وسیله استون کاملاٌ خشک و تمیز شده اند تا عاری از هر گونه مواد آلی و آلودگی باشند .
خشک کردن نمونه ها
برای خشک کردن نمونه ها از دستگاه خشک کن انجمادی(Freez dryer) مدلCHRIST-LCG) (121550-PMMA )(Germany ) استفاده شد. در این روش ابتدا ماده منجمد شده سپس آب یا حلال از حالت جامد به حالت گاز تبدیل شد. با این روش خشک کردن خاصیت شیمیائی و فیزیکی ماده حفظ خواهد شد. در این مرحله 30-20 گرم از گوشت در دمای 55- درجه سانتی گراد به مدت 10ساعت کاملا" خشک شد.(درهرسری 5تا از نمونه ها فریز شده اند) سپس نمونه ها به دسیکاتور انتقال و پس از رسیدن به وزن ثابت در هاون چینی تا پودر شدن کامل سائیده شدند. نمونه های عضله ماهی هموژن شده قبل از عملیات استخراج ،خشک شوند .برای این منظور دو روش وجود دارد یکی از این روش ها freeze-drying یا خشک کردن در انجماد و دیگری استفاده از سولفات سدیم بدون آب می باشد.
نتایج
نتایج حاصله نشان داد، از150 نمونه ماهی ارزیابی شده بیشترین غلظت سموم مریوط به دیازینون ،مالاتیون، اتیون با غلظت هایی به ترتیب ppb25/20 ،15/20، 15/20 می باشد. بیشترین میزان تجمع سموم در اردک ماهی و کم ترین مقدار، در کپور ماهی بود.که از سایر سموم مورد مطالعه در این تحقیق بیشتر است. میزان سموم دیازینون، اتیون، آلدرین ددت در عضله ماهیان مورد مطالعه در ایستگاه های مختلف تفاوت معنی داری مشاهده نشد (P>0/05).نتایج نشان می دهد که به دلیل کم تر از حد مجاز بودن این سموم، با توجه به استاندارد های تعیین شده از سوی WHO، خطری مصرف کنندگان را تهدید نمی کند.
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی
این دستورالعمل را میتوان برای استفاده سازمانهای ذیربط در رابطه با رعایت امنیت ، سلامت و بهداشت فرآورده های شیلاتی ارسال نمود .
ویژه گی مناطق کاربردی و توصیه ترویجی
در مناطقی از حاشیه دریاها و منابع آبی داخلی که در معرض ورود پسابهای صنعتی ، کشاورزی و خانگی قابل استفاده میباشد.
ویژه گی مناطق کاربردی توصیه و ترویجی کجاست؟
در آبگیرها و تالابهای داخلی