اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق:
تا کنون مطالعاتی در خصوص بررسی وضعیت بهداشتی ماهیان خاویاری پرورشی در قفس در دریای خزر صورت نپذیرفته است. بر اساس مطالعات بعمل آمده طی دهه اخیر در خصوص پرورش این ماهیان تا مرحله انگشت قدی در مراکز پرورشی ایران و برخی کشورهای حاشیه دریای خزر و یا بصورت پرواری در سایر نقاط دنیا، حاکی از ابتلای این ماهیان به برخی عفونتهای باکتریایی، ویروسی و یا انگلی بوده است. به طور کلی در سیستمهای پرورش در قفس دو دسته از بیماری ها مطرح می باشند، دسته اول بیماری هایی هستند که در هنگام انتخاب ماهیان برای پرورش در قفس و ذخیره سازی ماهیان را مبتلا کرده اند( قبل از این که به قفس منتقل شوند آلوده بوده اند) و دومین دسته بیماری هایی هستند که یا به دلیل نا مساعد بودن شرایط زیست محیطی و یا به علت نواقص ساختاری در قفس بروز می کنند. با توجه به مطالعات مذکور و با توجه به نوپا بودن مطالعه بهداشتی ماهیان خاویاری در قفس ضرورت شناسایی و تعیین عوامل بیماریزا در این سیستم پرورشی امری ضروری است.
بی شک شناسایی عوامل بیماریزا در مراحل مختلف تکثیر وپرورش ماهیان خاویاری و نیز جداسازی آنها می تواند دراتخاذ روشهای مناسب به منظور کنترل و حذف عوامل مذکور و افزایش کیفیت و کمیت تولید بسیار موثر باشد. در این راستا بررسی وضعیت بهداشتی پرورش ماهیان خاویاری در قفس در دریای خزر به منظور جداسازی، شناسایی عوامل مختلف بیماریزا در امر کنترل و پیشگیری از بیماریها نقش اساسی ایفا نموده و زمینه را برای ایجاد یک نظام پایش و مراقبت از بیمارهای اپی زئوتیک (Monitoring and surveillance) به کمک سازمانهای ذیربط فراهم می سازد. این بررسی با هدف شناسایی عوامل پاتوژن باکتریایی، قارچی و انگلی و ... در محیط پرورش ماهیان خاویاری در قفس دریای خزر و ارائه دستورالعمل های عملیاتی و کاربردی بهداشتی برای پیشگیری از بیماریهای احتمالی انجام شد.
این مطالعه در دو مرحله انجام شد در مرحله اول و در خرداد ماه سال 1390 تعداد 60 عدد فیل ماهی با میانگین وزنی 5/27±40/103 گرم و میانگین طول 06/5±64/27 سانتیمترکه درحوضچههای بتنی با آب شیرین مرکز تکثیر و بازسازی ذخایر ماهیان دریایی شادروان دکتر یوسف پور سیاهکل نگهداری می شدند به صورت تصادفی نمونه برداری گردید. در مرحله دوم پس از انتقال فیل ماهیان پرورشی به قفس شناور دریایی ( نوع SCD و از جنس پلی اتیلن به قطر 20متر و ارتفاع 8 متر و در فاصله 7000 متری ساحل و در عمق 50 متری دریا در منطقه جفرود شهرستان بندر انزلی) هر ماهه از شهریور سال 1390 به صورت تصادفی توسط تور پره 30 تا 40 عدد ماهی با میانگین وزن 51/14±294و طول88/0±64/41 در شهریور و میانگین وزن20/141±66/930گرم و طول 32/3±4/56 سانتیمتردر پایان مطالعه (دی ماه سال 1390) صید و پس از بررسیهای ظاهری و زیست سنجی تعداد 3 تا 5 عدد ماهی توسط بسکت حاوی آب محیط پرورشی و مجهز به کپسول اکسیژن به آزمایشگاه منتقل می گردید. در هر مرحله در آزمایشگاه پس از مشاهدات ظاهری مطالعات به صورت بررسی های انگل شناسی، باکتری شناسی، قارچ شناسی، خون شناسی و بافت شناسی انجام پذیرفت.
نتایج
در بررسی ظاهری از بچه فیل ماهیان پرورشی قبل از معرفی به قفس تعداد 100 عدد بچه ماهی به صورت تصادفی مورد بررسی قرار گرفتند که هیچگونه علائم بیماری در آنها مشاهده نگردید در مطالعات انگل شناسی قبل از رهاسازی انگل .Trichodina. Sp در آبشش و پوست دارای شیوع 40 درصد و میانگین شدت 71/1± 20 بود و در محیط دریا طی مدت مطالعه، انگلی در بررسی چشم، آبشش، پوست و امعاء احشاء و... مشاهده نگردید. در بررسی های باکتری شناسی میزان شمارش باکتریایی آب پرورشی در حوضچه های بتنی -1 ml Log cfu84/5 -80/5 ، آبشش ماهیان-1 gr cfu 41/3- 28/3 و دامنه شمارش باکتریایی پوست -1 ( (cm2 cfu 58/5- 36/5 بوده است. دامنه شمارش باکتریایی آب پرورشی در محیط دریا -1 ml Log cfu 92/5 – 97/3 ، پوست -1 ( (cm2 cfu 41/5 – 74/3 و آبشش-1 gr cfu 40/3 – 01/2 تعیین گردید. ایزوله های جداسازی شده از ماهی و آب پرورشی قبل و بعد از رهاسازی شامل Enterobacteriaceae، Aeromonas sp.، Pseodomonas sp.، Acinetobacter spp.، Staphylococcus ، Halomunas sp.، Shewanella sp. بودند. در بررسی های قارچ شناسی میزان شمارش قارچی آب پرورشی در حوضچه های بتنی -1 ml cfu18 -66/12 ، آبشش ماهیان -1 gr cfu4- 66/2 و دامنه شمارش قارچی پوست -1 ( (cm2 cfu 66/8- 33/5 تعیین گردید. دامنه شمارش قارچی آب پرورشی در محیط دریا -1 ml 5/52 – 22 ، پوست، -1 ( (cm2 41/35 – 13 و آبشش-1 gr cfu 50/23 – 8 تعیین گردید. فلور قارچی جداسازی شده از ماهی و آب پرورشی قبل و بعد از رهاسازی شامل Cladosporium sp.، Penicillium spp.، mucor sp.، Aspergilus sp. ، و Yeasts بودند. در آب پرورشی دریا و در آب شیرین میانگین شمارش یاخته های قرمز 1102500 و 1067500 و سفید 67/24916 و 20625 و شمارش افتراقی گلبول های سفید شامل نوتروفیل 41/19 و 25/21 ، ائوزینوفیل 08/5 و 4 ، لنفوسیت 75/72 و 25/71 و مونوسیت 75/2 و 5/3 تعیین گردید. همچنین میزان هماتوکریت 17/20 و 75/23 ، هموگلوبین 34/4 و 27/4 ، حجم متوسط گلبول قرمز (MCV) 06/183 و 79/222، غلظت متوسط هموگلوبین در یاخته قرمز (MCH)42/39 و 43/39 و میانگین غلظت متوسط هموگلوبین گلبول های قرمز (MCHC) 69/21 و 77/17محاسبه شد.
میزان فاکتور های سرمی خون ماهیان شامل کل پروتئین 80/1 و 89/2 ، آلبومین 55/0 و 89/1، کلسترول 16/70 و 92/76 ، تری گلیسیرید 74/615 و 04/330، گلوکز 32/64 و 90/51 ، منیزیم 12/9 و 51/9 و کلسیم 37/5 و 84/14 به ترتیب در آب دریا و آب شیرین تعیین و مقایسه گردید. بر اساس نتایج حاصل میزان آلبومین و کلسیم خون ماهیان در آب شیرین و میزان تری گلیسیرید در آب شور افزایش معنی داری را نشان داده است .(p<0.05) همچنین در مقایسه فاکتور های سرمی مذکور بین ماههای مختلف اختلاف معنی دار آماری مشاهده گردید. (p<0.05) در بررسی های ظاهری تعداد 240 عدد ماهی بررسی شده ، 41/10 درصد دارای علائم خونریزی در محل پلاک های استخوانی بوده اند. در مطالعه اندامهای داخلی ماهیان پرورشی پس از کالبد گشایی تعدادی از ماهیان پرورشی دارای علائم مشکوک به کبد چرب بودند. به طور کلی علیرغم بروز برخی جراحات جلدی و کبد چرب در ماهیان مورد بررسی هیچگونه بیماری منجر به تلفات مشاهده نگردید و ماهیان پرورشی در قفس از وضعیت بهداشتی مناسبی برخوردار بودند.
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی :
- رعایت اصول قرنطینه قبل از انتقال بچه ماهیان به قفس و بررسی های منظم دوره ای شامل نمونه برداری قبل از انتقال به قفس، مشاهدات روزانه و نمونه برداری های ماهانه تحت نظر کارشناس بهداشت و بیماری ها.
- پیش بینی جایگاه های درمانی به منظور انجام عملیات درمانی و جلوگیری از شیوع بیماری در بین تمامی ماهیان پرورشی
- به نظر می رسد که خونریزی در پلاک های استخوانی و برخی جراحات جلدی ناشی از استرس و برخورد های فیزیکی پس از وقوع کولاک و جریانات شدید دریایی و دستکاری در هنگام صید بروز نمایند و با توجه به آسیب های وارده به سازه قفس در مدت مطالعه و تخریب آن در بهمن ماه پیشنهاد می شود که در ساخت قفس از سازه های مقاوم و دارای انعطاف استفاده شود و طراحی بر اساس اصول علمی و مهندسی و با دیدگاه بهداشتی انجام گیرد.
- با توجه به وجود گونه های ارزشمند و حساس خاویاری در دریای خزر و امکان انتقال ویروسها بین گونه های وحشی و پرورشی، عوامل ویروسی در ماهیان خاویاری قبل و پس از انتقال به محیط پرورشی ( قفس دریایی) بررسی گردد
- در بازدیدهای به عمل آمده مشاهده شد که عدم پاکسازی به موقع مواد و جانداران چسبنده به تورکه بسته شدن چشمه های تور را به دنبال خواهد داشت که علاوه بر صدمات فیزیکی ناشی از جریانات بر ماهیان پرورشی، با تجمع مواد غذایی استفاده نشده و مواد دفعی ماهیان پرورشی به صورت معلق از جمله عوامل استرس زایی می باشند که ماهیان پرورشی مذکور را مستعد به بیماری می نمایند. لذا پیشنهاد می گردد که از تور های خود تمیز شونده ( آنتی فولینگ) استفاده شود و یا پاکسازی تورها به صورت منظم انجام گیرد.
- نصب تور ضد شکار و بستن طناب بر روی قفس تا حدود بسیار زیادی می تواند در زمینه پیشگیری از هجوم پرندگان ماهیخوار و انتقال و اشاعه عوامل میکروبی پیشگیری نماید.
- با توجه به مشاهده عارضه کبد چرب، پیشنهاد می گردد که به بالانس عناصر جیره غذایی و رعایت میزان غذا دهی بر اساس شرایط دمایی در فصول مختلف توجه شود و ضمن پایش مداوم بهداشتی غذای مصرفی، از غذاهای سالم و با کیفیت استفاده گردد.