اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق:
به منظور پیشگیری از خطرات تهدید کننده ی سلامتی و خسارات اقتصادی و انسانی ناشی از آن، لازم است که آب منابع قبل از ارائه به مردم تعیین کیفیت گردند. در تعیین کیفیت آب باید خصوصیات منطقه ای (ویژگی های آب و هوایی) مسائل مربوط به زمین شناسی(وجود غلظت بالا از فلزات سمی به علت وجود کانی های طبیعی) عوامل زنده و غیرزنده پیکره آبی مورد توجه قرار گیرد. مبارزه با اثرات نامطلوب یوتروفیکاسیون اغلب بسیار پرهزینه است و گاهاً احیاء دریاچه به وضعیت اولیه ناممکن می گردد. از این رو دانستن جزئیات تغییرات کیفیت آب سد بسیار مهم است و بایستی قبل از هر گونه اقدامات اصلاحی و ارزیابی های مبتنی بر بهره برداری های مورد نظر و مطلوب، روند یوتروفی در آن شناخته شود. از این رو دانستن جزئیات تغییرات کیفیت آب سد بسیار مهم است و بایستی قبل از هر گونه اقدامات اصلاحی، ارزیابی در راستای بهره برداری های مورد نظر در آن انجام گیرد. بنابراین مطالعه حاضر به منظور شناخت خصوصیات خواص فیزیکو شیمیایی آب و ارزیابی کیفیت آن بر اساس شاخص های مختلف (کیفیت آب، سطح تروفیکی) در سد مخزنی شهید رجایی صورت گرفته است. این سد در 40 کیلومتری جنوب ساری بر روی رودخانه تجن و با اهداف تامین و تنظیم آب کشاورزی اراضی دشت تجن ، تامین آب آشامیدنی جمعیت ساکن در محدوده طرح، تامین آب صنعتی محدوده طرح، تولید برق، کنترل طغیان و جلوگیری از خسارت ناشی از سیل احداث شده است. نمونه برداری در پنج ایستگاه:1- ورودی شاخه شیرین رود به مخزن سد ،2- ورودی شاخه سفید رود به مخزن سد، 3- تلاقی شیرین رود و سفیدرود در مخزن و 4- نزدیک به تاج سد 5- خروجی سد طی شش دوره نمونه برداری (خرداد، تیر، مرداد، شهریور، آبان و بهمن) در سال 1391 انجام گرفت
نتایج:
نتایج نشان داد که میانگین به همراه خطای معیار دما، اکسیژن محلول، pH، غلظت فسفات، آمونیم، نیترات و کلروفیل آ به ترتیب برابر35/21 (30/1±) درجه سانتی گراد، 48/10 (37/0±)، 54/8 (04/0±)، 050/0 (004/0±) ، 036/0 (004/0±) ، 75/0 (033/0±) میلی گرم بر لیتر و 00/18 (23/7±) میکروگرم بر لیتر بوده است. در تحقیق حاضر در ماههای خرداد و تیر لایه بندی حرارتی بین سطح و عمق دریاچه در قسمتهای عمیق آن مشاهده شد بطوریکه در این لایه بندی در لایه های 15 تا 30 متر به ازای افزایش هر متر عمق آب 47/0 و 69/0 درجه سانتی گراد کاهش دما مشاهده شد. اما این تغییرات به ازای افزایش هر متر عمق آب در مرداد و شهریور به ترتیب 20/0 و 26/0 و در نهایت در آبان به صفر نزدیک شده بود. در ماههای گرم سال (تیر، مرداد و شهریور) همراه با تشکیل لایه بندی حرارتی در این دریاچه یک لایه بندی اکسیژنی نیز شکل گرفت اما در فصول سرد (ماههای آبان و بهمن) که اختلاط دمائی مخزن برقرار است اکسیژن محلول و درصد اشباعیت آن نیز در کل مخزن تقریبا همگن گردید. نتایج نشان داد که براساس مراجع اروپایی (OECD) ایستگاههای مختلف در ماههای نمونه برداری در حالت مزوتروف تا یوتروف قرار داشت. این مقایسه با مقادیرذکر شده در مراجع سدهای ایران بر اساس متغیرهای شفافیت و کلروفیل آ نتایج مشابه نشان داد. اما متغیر فسفر با توجه به محدود بودن آن برای فیتوپلانکتون شرایط واقعی تروفیکی را نشان نداد.
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی:
بر اساس شاخص کیفیت آب (WQI)آب این مخزن در همه ماه ها و ایستگاههای نمونه برداری در طبقه نسبتا"خوب و خوب قرار گرفت. اصولا" میزان سطح تروفیکی مستقیما" به عنوان شاخص کیفیت آب محسوب نمی گردد اما از این شاخص همچون برخی ازشاخص های زیستی (شانون) می توان به صورت غیر مستقیم برای ارزیابی کیفیت آب استفاده نمود. در مطالعه حاضر کیفیت آب در ایستگاه ها بر اساس TSI از خوب تا عالی طبقه بندی می شود ولی در مقایسه بین ماه ها مشخص گردید که تیر و مرداد نسبت به ماه های دیگر کم ترین کیفیت را داشته اند و به حد متوسط از کیفیت آب رسیده اند. اما حساسیت طبقه بندی WHO, 1996 (طبقه بندی تک پارامتری) بیش از TSI (طبقه بندی چند پارامتری) بوده و مخزن سد شهید رجایی در طی دوره نمونه برداری بر اساس حداقل شفافیت و میانگین کلروفیل-آ در کیفیت متوسط (یوتروف) قرار گرفت. هر چند که در این طبقه بندی چشم انداز سطح تروفیکی بر اساس حداکثر میزان کلروفیل به آب دارای کیفیت بسیار بد (هایپر تروف) نیز رسید. بنابراین براساس نتایج فوق مدیریت آب سد بیشتر بایستی در ماههای گرم سال با جدیدت بیشتری صورت پذیرد.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی:
مطالعات آب پشت سد زمینه های مختلف، نظیر فعالیت های گردشگری، دامداری محلی، بهداشت و سلامت جوامع انسانی و تاسیسات تصفیه آب را در بر می گیرد، بخصوص برای سدی همچون شهید رجایی که اهدافی از قبیل تامین وتنظیم آب کشاورزی اراضی دشت تجن، تامین آب آشامیدنی جمعیت ساکن درمحدوده طرح، را در بر می گیرد. ضمن آنکه هم اکنون تعدادی از کارگاههای پرورش ماهیان سردآبی نیز آب مورد نیاز خود را از خروجی سد تامین می نمایند.