اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق: اهمیت اکوسیستم دریای خزر بر هیچکس پوشیده نیست ، اکوسیستمی با تنوع گونه ای بالا، گونه های انحصاری و داشتن آب لب شور ، اما عواملی باعث تهدید تنوع زیستی ماهیان این منطقه مهم شدند. بر اساس طبقه بندی موسسه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) 6 درصد از گونه های این منطقه شدیدا در معرض خطر انقراض هستند، 21 درصد نیازمند حفاظت بوده و تنها 36 درصد وضعیت خوبی دارند .
آنچه که تاکنون می توان بیان نمود، آن است که تخریب زیستگاه مخصوصا برای ماهیانی که مهاجر بوده و در رودخانه تولیدمثل می کنند و صید بی رویه گونه های اقتصادی از عوامل مهم در خطر انقراض قرار گرفتن گونه های ماهیان این منطقه می باشد. در نتیجه رودخانه های حوضه جنوبی دریای خزر نقش به سزایی در بقأ ماهیان شیلاتی دارد که متأسفانه در سالهای اخیر دستخوش تغییرات زیادی شدند ( ساختن سد، تخریب بستر، آلودگی به فاضلاب های کشاورزی، شهری و صنعتی و ...) و ضمن تهدید نسل بسیاری از گونه های ماهیان مهاجر، بقأ بسیاری از گونه های ساکن در این رودخانه را نیز با خطر مواجه ساخته است.
رودخانه تجن یکی از رودخانه های مهم حوضه جنوبی دریای خزر به لحاظ فون ماهیان بوده و بیش از یک سوم گونه های ماهیان این حوضه در این رودخانه گزارش شدند. رودخانه های سردابرود و چالوس دو رودخانه حفاظت شده بوده و به لحاظ تنوع فون ماهی و شرایط زیستگاهی در مقایسه با سایر رودخانه های حوضه از شرایط نسبتا مطلوب تری برخوردار می باشند. رودخانه حفاظت شده هراز نیز در کنار دو رودخانه سردابرود و چالوس در گذشته سابقه حضور خوب برخی از گونه های ماهیانی که در حال حاضر مورد تهدید واقع شدند را داشتند. ضمن این که این رودخانه ها علیرغم طول کوتاه شان، تمامی نواحی اکولوژیک را دارا بوده و با احیائ آنها می توانند نقش موثری در حفظ تعداد گونه های ماهی بیشتری را داشته باشند. عدم اطلاعات مستمر و بعضاً پراکنده از تغییرات این اکوسیستم مهم، سبب شده است تا اعمال مدیریت صحیح در این منطقه امکان پذیر نباشد. در این مطالعه سعی خواهد شد تا با استفاده از اطلاعات موجود در سالهای گذشته، پژوهشی هدفمند جهت اصلاح و احیاء رودخانه ها بخصوص رودخانه تجن به منظور بهره برداری پایدار و توسعه منابع آبزیان شیلاتی دریا (ماهیان مهاجر) و رودخانه صورت گیرد. ضمن آن که می توان به حفاظت برخی ازگونه های در معرض خطر این حوضه کمک نمود. بدین ترتیب پروژه حاضر برای حفاظت از گونه های ماهیان در معرض خطر انقراض مانند سس ماهیان اقتصادی حوضه جنوبی دریای خزر، ماهی آزاد دریای خزر، ماهیان خاویاری بخصوص شیب و فیل ماهی و....در راستای حفظ تنوع زیستی ماهیان اکوسیستم دریای خزر انجام شد.
نتایج: هدف از این مطالعه بررسی امکان تکثیر طبیعی ماهیان در معرض خطر انقراض حوضه جنوبی دریای خزر در رودخانه های تجن، هراز، سردآبرود و چالوس و شناسایی و معرفی زیستگاه های مناسب برای این گونه ها در منطقه مورد مطالعه به عنوان ذخیره گاه ژنتیکی است. نمونه برداری از پارامترهای فیزیکی و شیمیایی آب، بزرگ بی مهرگان کفزی و فون ماهیان در هریک از رودخانه ها، بصورت فصلی در ایستگاه های تعیین شده از اسفند 1389 طی یک سال صورت گرفت. نمونه برداری از بزرگ بی مهرگان کفزی با استفاده از نمونه بردار سوربر و برای نمونه برداری از گونه های ماهیان از تور گوشگیر و دستگاه الکتروشوکر با جریان 7/1 آمپر و ولتاژ 300-100 ولت استفاده گردید. در مجموع 53 تاکسون از بزرگ بی مهرگان کفزی در جهار رودخانه فوق شناسایی شده که رودخانه تجن با 47 تاکسون از بیشترین غنای گونه ای برخوردار بودند. در رودخانه های مورد مطالعه 15 گونه ماهی شناسایی شده که 6 گونه آنها غیر بومی بودند. نتایج این مطالعه نشان داد که تمامی ماهیان شناسایی شده، گونه های ساکن رودخانه بوده و گونه های مهاجر از دریا به رودخانه صید نشدند همچنین نتایج مطالعه حاضر نشان داد که فراوانی نسبی گونه های ماهی مقاوم به آلودگی و شرایط سخت محیطی در تمامی رودخانه ها بیشتر از گونه های حساس بودند. برآیند پارامترهای فیزیکی و شیمیایی آب نظیر دمای آب، DO ، BOD5 ، pH، TSS، TDS، EC ، کدورت و مواد مغذی، شاخص های زیستی نظیر شانن، EPT ، HFBI ،EPT/CHIR.، گروه های کارکرد تغذیه ای و حضور و عدم حضور گونه های ماهیان نشان داد که از بالا دست تمامی رودخانه های مورد مطالعه به پایین دست آنها کیفیت آب بصورت معنی دار کاهش یافته (به عنوان مثال در رودخانه تجن میزان کدورت آب از صفر در ایستگاه 1 تا 333 NTU در ایستگاه 6 ، متغیر بود که به شدت تحت تأثیر کارگاه های شن و ماسه است. حداقل شاخص HFBI 84/2 در ایستگاه 1 بوده و حداکثر آن در ایستگاه 5 به مقدار 01/6 بود) و امکان تکثیر طبیعی گونه های مهاجر که غالب گونه های در معرض خطر انقراض را شامل شده در پایین دست رودخانه ها وجود ندارد. در سد شهید رجایی ساری بیشترین فراوانی نسبی گونه های ماهیان به ترتیب متعلق به سیاه ماهی Capoeta capoeta، سس ماهی Luciobarbus capito و ماهی سفید رودخانه ای Squalius cephalus بودند. این گونه ها دارای ساختار سنی، طولی و وزنی مختلفی در زیستگاه سد شهید رجایی بوده و اکوسیستم دریاچه پشت سد فوق و بالا دست آن ، شرایطی را فراهم نموده که احتمالا امکان معرفی و زیست برخی از گونه های در معرض خطر انقراض نظیر سس ماهیان به عنوان ذخیره گاه ژنتیکی برای حفظ تنوع زیستی وجود دارد.
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی:
اطلاعات این تحقیق برای مراکز آموزشی و پژوهشی و همچنین اجرائی مورد استفاده قرار می گیرد. سازمان های مختلف اعم از اقیانوس شناسی، شیلات، محیط زیست، سازمان آّب و مراکز تحقیقاتی وزرات نیرو از این تحقیق استفاده می کنند. آنچه از داده های این تحقیق بعنوان دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی متصور است، می توان بیان نمود که با توجه به اینکه تعداد قابل توجه ای از گونه های ماهیان این منطقه شدیدا در معرض خطر انقراض هستند و متاسفانه تخریب زیستگاه مخصوصا برای ماهیانی که مهاجر بوده و در رودخانه تولیدمثل می کنند و صید بی رویه گونه های اقتصادی از عوامل مهم در خطر انقراض قرار گرفتن گونه های ماهیان این منطقه می باشد. نتایج اینگونه تحقیقات می توانند ما را در حفاظت از گونه های در معرض خطر انقراض کمک نموده و با شناخت این اکوسیستم ارزشمند و زیستمندان آن هر چه سریع تر نسبت به بازسازی آن اقدام نماییم.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی:
با توجه به اینکه در این پروژه پارامترهای زیستی و غیر زیستی رودخانه های مهم حوضه جنوبی دریای خزر برای ارزیابی کیفیت زیستگاه ماهیان مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین برخی خصوصیات بیولوژیک و اکولوژیک ماهی های اقتصادی در معرض خطر انقراض این حوضه نیز بیان شده است، نتایج آن می‌تواند مورد استفاده دانشجویان، محققین مراکز آموزشی و پژوهشی و علاقمندان به علوم شیلاتی و محیط زست قرار گیرد. همچنین با بدست آوردن شرایط محیط زیست گونه های ماهیان در معرض خطر انقراض و نیاز های زیستگاهی آنها و شناسایی و معرفی اکوسیستم ها به منظور ایجاد ذخیره های ژنتیکی گونه ها مورد استفاده قرار گیرد.