اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق:
حضور Mnemiopsis leidyi به عنوان گونه ای مهاجم قبلا در دریای سیاه (در اوایل دهه 1980) و متعاقبا در دریاهای آزوف، مرمره و شمال شرق مدیترانه و سپس در دریای بالتیک گزارش شده است . وجود این شانه دار از ماه نوامبر سال 1999 بطور گسترده در دریای خزر گزارش شد . این گونه از زئوپلانکتونها، تخم و لارو ماهیان تغذیه کرده و بعنوان رقیب غذائی ماهیان پلاژیک) بخصوص کیلکا ماهیان) شناخته شده و کل اکوسیستم دریای خزر را تحت تاثیر قرار داده است.
با توجه به اهمیت اثرات شانه دار مهاجم بر اجزاء مختلف اکوسیستم دریای خزر از جمله حذف و انهدام گونه های حساس و یا کمیاب، ایجاد اختلال در چرخه زندگی برخی گونه های بومی، بروزشکوفایی جلبکی، تغییر در شرایط محیطی (تغییر در میزان اکسیژن محلول و مواد مغذی، pH، شفافیت و تجمع آلودگی سنتزی و غیره) و همچنین با عنایت به عدم بررسی محدوده ایرانی دریای خزر از دیدگاه شاخص آلودگی زیستی ، طرح مطالعاتی حاضر در بخش های مختلف شکل گرفت.
در این طرح بطورکلی رتبه بندی اثرات کمی (ranking in impacts) بر مبنای تاثیر بر جوامع اکولوژیک، زیستگاهها و عملکرد اکوسیستم بصورت تفکیکی و ترکیبی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. اهمیت این تحقیق علاوه بر جدید بودن آن در سطوح ملی و منطقه ای، حداقل از دو دیدگاه حائز اهمیت می باشد: الف) امکانپذیر شدن مقایسه میزان تاثیرات ناشی از شانه دار دریای خزر در اکوسیستم مورد نظر با تاثیرات ناشی از ورود گونه مزبور (و همچنین سایر گونه های غیر بومی) در سایر اکوسیستم های آبی ب) امکانپذیر شدن مقایسه کمی میزان تاثیرات ناشی از شانه دار دریای خزر در اکوسیستم مورد نظر در مقاطع زمانی مختلف.
لذا اهداف مطالعه کنونی عبارتند از بررسی میزان کارایی بکارگیری روشهای مبتنی بر معیارهای کمی در سنجش اثرات ناشی از شانه دار دریای خزر (در مقاطع زمانی مختلف) از دیدگاه: الف) میزان فراوانی نسبی و دامنه پراکنش
ب) میزان تاثیر بر ساختار جامعه اکولوژیک ج) میزان تاثیر بر زیستگاهها د) میزان تاثیر بر عملکرد اکوسیستم ه) تعیین سطح آلودگی زیستی در زمانهای مختلف
در این مطالعه داده ها و اطلاعات مورد نیاز مربوط به منطقه مطالعاتی از گزارشات نهایی پروژه های مرتبط اجرا شده در موسسه تحقیقات علوم شیلاتی در طی سالهای 1375 الی 1390 استفاده گردید و بر اساس روش ارائه شده توسط Olenin و همکاران (2007, 2014) طبقه بندی فراوانی و دامنه پراکنش گونه مهاجم و همچنین طبقه بندی اثرات گونه مهاجم بر گونه ها و جوامع بومی؛ طبقه بندی اثرات گونه مهاجم بر زیستگاههای بومی؛ طبقه بندی اثرات گونه مهاجم بر روی عملکرد اکوسیستم و محاسبه سطوح آلودگی زیستی انجام گردید.
نتایج:
با توجه به سطوح آلودگی زیستی که بر مبنای معیارهای ارائه شده ، می توان چنین استنتاج نمود که در طی سال های مطالعه سطح آلودگی زیستی ناشی ازM. leydyi تهاجم در حوزه جنوبی دریای خزر بطور ثابت در سطح 4 (بسیار قوی) قابل ارزیابی می باشد.
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی:
با توجه به نتایج بدست آمده، بکارگیری روش مورد استفاده در این مطالعه ، به عنوان روشی مناسب برای رتبه بندی زمانی و مکانی آلودگی زیستی در دریای خزر (در رابطه با شانه دار مهاجم و سایر گونه های غیر بومی) مناسب و قابل توصیه می باشد. اما در عین حال به منظور شناسایی سریع تر (و حتی پیش بینی ورود احتمالی) گونه های غیربومی در اکوسیستم مورد نظر و بررسی زیتوده و دامنه پراکنش آنها، باید استمرار مطالعات پایشی مبتنی بر معیارهای علمی (پارامترهای زیستی و غیر زیستی) بصورت جدی مورد توجه قرار گیرد.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی:
دریای خزر، خلیج فارس و دریای عمان