اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق : علی رغم سرمایه گذاری بالا در باز سازی ذخایر ماهیان خاویاری و استخوانی , عمده مسئله تاثیر گذاری در موفقیت آمیز بودن فرایند رهاسازی بچه ماهیان خاویاری واستخوانی انتخاب محل مناسب رهاسازی بچه ماهیان می باشد .چونکه این محل بعنوان حلقه رابط بین فرایند پرورش در محیطهای محصور کارگاهی و فرایند رشد ونمو در شرایط طبیعی میباشد. به هر میزان که فاکتور های منفی این حلقه رابط افزایش پیدا کند موفقیت آمیز بودن تلاشهای صورت گرفته برروی بازسازی ذخایر ماهیان کاهش پیدا خواهد کرد لذا مسئله عمده و اساسی بازسازی ذخایر ماهیان انتخاب محل مناسب از دیدگاه اکولوژیک برای رهاسازی بچه ماهیان پرورشی می باشد و نحوه رهاسازی بنوعی که محیط رودخانه بتواند از نظر غذایی آنها را حمایت کند. دراین تحقیق توان اکولوژیک یکی از این مناطق در استان مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت .نتیجه این تحقیق می توان راهگشای مدیریت بهینه فرایند باز سازی ذخایر ماهیان بوده وموفقیت سرمایه گذاری انجام شده در این کار را تضمین نموده واز هدر رفت سرمایه ملی جلوگیری می کند همچنین این تحقیق می تواند بعنوان الگویی برای بررسیهای مشابه در دیگر مکان های رهاسازی مورد بهره برداری قرار گیرد .ازطرفی پایدار بودن اشتغال افراد مرتبط با این فن که همانا میتوان پرسنل زحمت کش بازسازی ذخایر ,صیادان و غیره را نام برد. بطور تنگاتنگی با این مسئله پیوند می خورد.
- هدف:
- تعیین میزان تولیدات اولیه فیتوپلانکتونی و ثانویه زئوپلانکتونها و بنتوزها در رود خانه گرگان رود
- پیشنهاد میزان رهاسازی بچه ماهیان خاویاری و استخوانی در رود خانه گرگان رود
روش تحقیق:
قبل از شروع فعالیت های میدانی ,بررسیهای کتابخانه ای و انجام بازدید از محل های رهاسازی بچه ماهیان انجام خواهد شد بعد از این کار , جزئیات روش تحقیق تدوین خواهد شد . این کار فروردین 90 انجام می شود . نمونه برداری ازآب ، فیتو پلانکتون وزئو پلانکتون و بنتوزها محل های نمونه برداری هر ماه یکبار از ایستگاههای تعیین شده که تعداد آنها 3 ایستگاه میباشد . انجام خواهد شد .اولین ایستگاه در محل پل روستای چارقلی بوده وایستگاه آخر در محل اتصال رودخانه به دریا می باشد .وایستگاه دوم در حدفاصل بین ایستگاههای فوق خواهد بود .
شناسایی و تراکم فیتوپلانکتونی :
نمونه برداری به روش ( Vollenwinder,R.A.1974 )بااستفاده از لوله پلیکا ویا روتنر استفاده میشود.
نمونه های گرفته شده را با فرمالین 4% به روش ( Wetzeel & likens,1991 )فیکس می شوند سپس مشخصات نمونه ,تاریخ, مکان ,عمق ونمونه برداری را روی ظرف نوشته و نمونه ها را به آزمایشگاه منتقل می شوند.
نمونه های فیتوپلانکتونی به حجم یک لیتر را بداخل بشر ریخته ، بعد از همگن کردن توسط پیپت ، 5 میلی لیتر آنرا به محفظه های 5 میلی لیتری منتقل کرده ، بعد از گذشت زمان کافی جهت رسوب ( حاکثر تا 24 ساعت ) توسط میکروسکوپ اینورت به روش ( Newell.R.C.1977,A.D.Boney.1989,A.sorina.1978 )شناسایی و شمارش خواهد شد ، جهت شمارش با استفاده از ترانسکت چشمی میدانی هایی از محفظه را شمرده و جهت پایین آوردن خطاهای احتمالی 3 محفظه از هر ایستگاه را بررسی و میانگین آن بصورت نتیجه نهایی ارائه می گردد . جهت محاسبه جمعیت فیتوپلانکتونی از تقسیم صورت بر مخرج استفاده خواهد شد.
صورت : حجم اولیه آب به Cm3 * تعداد کل گونه شمارش
مخرج : حجم اولیه آب به لیتر / حجم محفظه شمارش * ترانسکتهای شمرده شده * مساحت ترانسکت چشمی با لنز شیئی مورد نظر به میلیمتر مربع * مساحت محفظه شمارش به MM2 ,در نهایت جمعیت فیتوپلانکتون در متر مکعب محاسبه می شود . ( Lenore,et.al.1989 ).
شناسایی و تراکم زئوپلانکتونی :
نمونه برداری به روش ( Vollenwinder,R.A.1974 ) از لوله پلیکا ویا روتنر استفاده میشود.
نمونه های گرفته شده را با فرمالین 4% به روش ( Wetzeel & likens,1991 )فیکس می شوند سپس مشخصات نمونه ,تاریخ, مکان ,عمق ونمونه برداری را روی ظرف نوشته و نمونه ها را به آزمایشگاه منتقل می شوند.
نمونه های زئوپلانکتونی را بعد از تعیین حجم عصاره آب فیلتر شده در بشر مدرج ، با پیپت همگن کرده و 5 میلی لیتر از آنرا بداخل محفظه شمارش 5 میلی لیتری ریخته و بعد از گذشت زمان کافی جهت رسوب ، مطابق روش فیتوپلانکتونها عمل کرده و بعد از اتمامشناسایی و شمارش و بدست آوردن میانگین سه محفظه مطابق فرمول زیر تعداد زئوپلانکتونها در لیتر و در نهایت با محاسبه حجم ستون آب فیلتر شده در متر مکعب محاسبه می گردد . Newell.R.C.1977,Omori.M.Tsitamu.I.1984) ).
بیوماس موجودات به وسیله اندازه گیری طول وبا استفاده از شکل های هندسی آنها محاسبه می گردند( Lawrence.et.al.1987 ).که در این بررسی از وزن استاندارد موجودات در دریای سیاه استفاده میشود( Petupa.1952 ).
جمعیت زئوپلانکتون در لیتر از تقسیم صورت بر مخرج بدست می آید .
صورت : حجم آب جمع شده در کلکتورتور CM3 * تعداد کل گونه شمارش شده * مساحت محفظه شمارش به MM2
مخرج : حجم اولیه آب به لیتر * حجم محفظه شمارش* ترانسکتهای شمرده شده* مساحت ترانسکت چشمی با لنز شیئی
در نهایت تراکم پلانکتونی در متر مکعب در هر ایستگاه تعیین و در فرمهای اطلاعاتی شاخه بندی شده ثبت و تراکم شاخه و سرانجام تراکم کل محاسبه می شود . جهت ثبت اطلاعات و ترسیم نمودارها و محاسبات آماری از نرم افزار Excel استفاده خواهد شد( Lenore,et.al.1989 ).
شناسایی و تراکم موجودات کفزی :
جهت بررسی موجودات کفزی نمونه برداری از بستر حوزه آبی توسط دستگاه گراب انجام می گیرد . نمونه برداری ماهیانه بوده و از هر ایستگاه سه تکرار انجام شده که نمونه های چمع آوری شده از بستر توسط الک 3/0 میلیمتر عبور داده شده و در ظرف پلاستیکی توسط فرمالین 4 درصد تثبیت می گردد . ( Wetzeel & likens,1991 ).
نمونه ها پس از انتقال به ازمایشگاه مجددا توسط الک 3/0 میلیمتر شستشو و سپس موجودات کفزی آن جداسازی شده و شناسایی می گردند . پس از جداسازی و شناسایی فراوانی و زیتوده موجودات بر اساس ضرایب مربوطه به متر مربع تعمیم داده می شود . برای تعیین زیتوده وزن تر موجودات بر روی کاغذ صافی قرار داده تا آب سطحی آن گرفته شود . سپس بوسیله ترازوی حساس با دقت 001/0 گرم وزن آنها را اندازه گیری نموه و در تعداد موجودات آن ایستگاه ضرب می شود .( Holm,N.A,et.al.1984,Hynes,H.B.N.1970,Karbassi.A.R.1989,pennak.R.W.1953 )
بررسی موجودات آبزی در محل رهاسازی در زمان رهاسازی :
جهت انجام این کار نمونه برداری با استفاده از پره یا ماشک بصورت ماهیانه در زمان و محل رهاسازی انجام خواهد شد.
. بررسی شرایط فیزیکی و شیمیایی آب :
- درجه حرارت : درجه حرارت بوسیله ترمومتر در محل اندازه گیری می شود .
- اکسیژن محلول: اکسیژن محلول بوسیله دستگاه اکسیژن سنج صحرایی مدل WTW انجام می شود.
- PH : سنجش PH آب با استفاده از روش پتانسیومتری از طریق دستگاه PH متر مدل ( WTW ) انجام می گیرد.
- کدورت : بوسیله دستگاه اسپکتروفتومتر صحرایی PALIN TEST8000 به روش Nephlometric Turbidity Unit انجام می شود . ( Lenore,et.al.1989).
- هدایت الکتریکی ( EC ) : میزان مقاومت الکتریکی آب به روش پتانسیومتری از طریق دستگاه هدایت سنجی مدل WTW تعیین می گردد .
- اندازه گیری امونیوم و نیترات : امونیوم با استفاده از معرف نسلر در طول موج 420 ، نیترات با استفاده از معرف بروسین در طول موج 410 بوسیله دستگاه اسپکتروفتومتر اندازه گیری می شود یا فتومتر PALIN TEST8000. ( Lenore,et.al.1989).
- تعیین شوری محلول در آب :بوسیله شوری سنج OTAGO . . ( Lenore,et.al.1989).
- تعیین سختی کل : بوسیله فتو متری PALIN TEST 8000. . ( Lenore,et.al.1989).
- کل مواد معلق : از طریق وزنی و بوسیله صاف نمودن آب از کاغذ صافی و اختلاف وزن کاغذ صافی قبل از صاف نمودن و بعد از صاف نمودن در دمای 110 درجه سانتی گراد قابل محاسبه است . یا دستگاه WTW. ( Lenore,et.al.1989).
- تعیین قلیائیت کل ) : بااستفاده از کیتهای کربناتی و بی کربناتی به روش فتومتری PALIN TEST 8000 میباشد. . ( Lenore,et.al.1989).
نتایج :
بچه ماهیان خاویاری واستخوانی در طی مدت ماندگاری در رود خانه هیچگونه تغذیه ای نداشته اند اما بچه ماهیانی که پس از یک هفته از بخش ساحلی دریا صید شده اند از Gammaridae و Chironomidae تغذیه نموده بودند. بررسی خصوصیات فیزیکی – شیمیایی آب رود خانه در محدوده مورد بررسی نشان دهنده آن است که سلامت اکوسیستم از سلامت بر خوردار بوده است . میانگین دبی 20 ساله 95/14 متر مکعب در ثانه و در سال 1391 میانگین سالانه 8/20 متر مکعب در ثانیه بوده است . از نظر وضعیت فیتوپلانکتونی میانگین بیومس در محل رهاسازی بچه ماهیان 75/23 میلی گرم در لیتر بود که حد اکثر در شهریور ماه وحد اقل در آذرماه بود. ومیانگین تولیدات اولیه بر اساس کلرو فیل a 145 میلیگرم در متر مکعب بود.و زئو پلانکتونها ، در مجموع 27 جنس زئوپلانکتون متعلق به پنج رده ، Rotatoria ، Cladocera، Copepoda، Ciliophora، Protozoa و شناسایی شدند .در مجموع در شهریورماه زئوپلانکتونها دارای بیشترین تنوع و فراوانی ودر اسفند ماه کمترین مقدار را دارا بوده است. و همچنین 6 راسته از بی مهرگان کفزی شامل 9 خانواده و11جنس شناسایی شده اند که شامل رده های حشرات ، کرمهای کم تار و پرتار ، سخت پوستان ، دوکفه ای ها و شکم پایان بوده است. اما آنچه مسلم است ایستکاه محل رهاسازی بچه ماهیان (2 S ) بالاترین میزان زیتوده (18/18 گرم در متر مربع) همچنین حداکثر در فروردین ماه و حداقل در آذرماه دیده شده اند.
واژه‌های کلیدی:
توان اکولوژیک ، رهاسازی بچه ماهیان ، دهانه رودخانه گرگان رود، بچه ماهیان خاویاری و استخوانی
دستور العمل فنی و توصیه ترویجی :
در این بررسی نتایج بدست آمده از مدت ماندگاری بچه ماهیان حاصل از رهاسازی آنها در فواصل 2000 متری و 4000 متری مصب رودخانه بیانگر آن بود که مدت ماندگاری بچه ماهیان ارتباط مستقیم با هر یک از عوامل زمان (ساعت) رهاسازی و وزن بچه ماهیان در زمان رهاسازی و نیز فاصله محل رهاسازی تا مصب رودخانه داشته است . فدائی در سال، 1375نیز در سفید رود به همین نتیجه رسیده است
نتایج بدست آمده از توزیع صید بچه ماهیان در اوقات مختلف شبانه روز در ایستگاههای مصب رودخانه وپاسگاه حراست بیانگر آن است که بین میزان صید بچه ماهیان در اوقات تاریکی و روشنایی اختلاف وجود دارد . )رمضانی فوکلائی ، 1382 (نیز به همین نتیجه رسیده.
دلیل این امر نیز حرکت و یا مهاجرت بچه ماهیان در ساعات شب می باشد و در نتیجه می توان پیشنهاد نمود که اگر ساعت رهاسازی بچه ماهیان به ساعات شب نزدیکتر گردد ، مدت اقامت بچه ماهیان در رودخانه کمتر برعکس سرعت حرکت بچه ماهیان بیشتر خواهد شد.
بچه ماهیانی که با میانگین وزنی 4/11 گرم در ایستگاه تحقیقات رهاسازی شده بودند در طی 24 ساعت خود را به مصب رودخانه رسانده اند اما بچه ماهیانی با میانگین وزنی 31/2 گرم در طی 48 ساعت خود را به مصب رسانده و وارد دریا شدند.
از طرفی کلیه بچه ماهیان دارای معده و روده کاملاً خالی بودهاند و حتی بچه ماهیانی که پس از 4 روز در مصب و اراضی نزدیک به صاحل صید گردیده اند دارای معده و روده کاملاً خالی بوده اند ( بچه ماهی که پس از 14 روز صید گردیدند دارای معده و روده پر بوده اند ).
لذا می توان نتیجه گرفت که روند مهاجرت بچه ماهیان در رودخانه گرگانرود به عواملی چون زمان رهاسازی و وزن آن در زمان رهاسازی و فاصله محل رهاسازی تا مصب ارتباط دارد .
با توجه به اینکه یکی از اهداف پروژه پیشنهاد و میزان رهاسازی بچه ماهیان خاویاری و استخوانی در رود خانه گرگانرود بوده ، میزان راهسازی داخل رودخانه به توان تولیدی محل رهاسازی ارتباطی ندارد زیرا تمام بچه ماهیان رهاسازی شده در محل رها سازی تغذیه نمیکنند و معده همه آنها خالی بوده است بلکه بعد از گذشت چند روز در مصب رودخانه و سواحل دریا شروع به تغذیه میکنند.
نتایج بدست آمده از صید بچه ماهیان در محلهای رهاسازی ، بلافاصله پس از رها سازی آنهادر ایستگاه بیانگر آن بود که تمامی بچه ماهیان پس از رهاسازی بطرف پایین رودخانه حرکت نمی کنند بطوری که در ایستگاه تحقیقات در طی 3 تکرار 8/2 درصد از کل بچه ماهیان صید شده، حداکثر مسافت 20 الی 40 متر ( 30 الی 40 دقیقه پس از زمان رهاسازی ) را بر خلاف جریان آب به طرف مناطق بالاتر رودخانه حرکت می نمایند.
. دلیل پدید آمدن چنین وضعیتی در تعداد محدودی از بچه ماهیان هنوز مشخص نشده است ولی بنظر می رسد عواملی چون تراکم زیاد در تانکرهای حمل و نقل بچه ماهی ، عدم استاندارد لوله های خروجی از تانکر که بچه ماهیان از آن خارج می شوند و یا بعلت فشار زیاد آب لوله در هنگام خروج بچه ماهی از آن و اختلاف وزن بچه ماهیان در هنگام رهاسازی وعلت تغذیه نکردن آنها استرس وتغییر شرایط زیستی آنها باشد که سبب می شود تا بچه ماهیان به مدت کوتاهی درک محیط را از دست بدهند و به صورت سرگردان به هر طرف بدون تغذیه حرکت نمایند
در رودخانه گرگانرود سرعت آب غیرقابل پیشبینی بوده ، یعنی در بعضی از سالهای رهاسازی جریان آب در رودخانه وجود داشت اما بدون حرکت بود و در بعضی سالها مانند سال 1390 و91 جریان آب در هنگام رهاسازی بسیار مناسب بود. از طرفی شکل رودخانه در ایستگاه رهاسازی بچه ماهیان تا مصب در یک خط مستقیم بوده است و لذا عوامل دیگری در امر مهاجرت بچه ماهیان خاویاری و استخوانی بطرف مصب دخالت دارد.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی :
حوزه آبریز گرگانرود دارای 10197 کیلومتر مربع وسعت می باشد. طول شاخه اصلی آن 75/225 کیلومتر می باشد. حداکثر ارتفاع حوزه 3500 و حداقل آن 26- متر از سطح دریای آزاد می باشد. قسمت مصب گرگانرود که در ناحیه پایینی شاخه گرگانرود قرار دارد .دارای جریان آب بسیار آرامی بوده , در جه حرارت آب در فصل گرما افزایش چشمگیری میابد, اکسیژن محلول کاهش پیدا میکند.میزان گل آلودگی آب نسبت به نواحی فوقانی رودخانه افزایش یافته عمق آب در این ناحیه در بعضی از مواقع بیشتر از 2 متر است. بستر رودخانه در ناحیه مصب گرگانرود شامل گل ولای و ماسه و مواد پوسیده گیاهی وجانوری است تنوع موجودات کفزی کم ( به استثنای محل تلاقی رود خانه با دریا ) ماهیان این منطقه به دودسته تقسیم میشوند یک ماهیان ساکن : کاراس , کولی , کپور معمولی و گامبوزیا گروه دو ماهیان مهاجر از دریا به رودخانه شامل ماهیان خاویاری ماهی سفید شاه کولی سیاه کولی کپور معمولی ومار ماهی دهان گرد .وشیشه ماهی کفال سالینس شگ ماهی و گاوماهی .بیشترین فعالیتهای شیلاتی که شامل صید ماهیان اقتصادی , صید مولد برای کارگاههای تکثیر ماهی و رهاسازی بچه ماهیان حاصل از تکثیر مصنوعی در این ناحیه صورت میگیرد. لازم به ذکر است مطابق بررسی های انجام شده آب تاثیر آب دریای خزر قرار گرفته و لب شور ( 5_10 ppt) می باشد که این وضعیت شرایط خاص از نظر اکولوژیک ایجاد می نماید که نیازمند بررسی می باشد.
با توجه به تنوع غذایی در مصب و با توجه به اینکه کلیه بچه ماهیان صید شده در ایستگاههای صید معده و روده خالی داشته اند اما بچه ماهیانی که پس از 14 روز از نواحی ساحلی صید گردیده اند دارای معده وروده پر بوده اند. لذا بنظر می رسد که بچه ماهیان جهت تغذیه از غذاهای ترجیحی مثل گاماریده ها سعی در مهاجرت از رودخانه به دریا می کردند بعلاوه پیک مهاجرت این بچه ماهیان در اوایل بامداد (تا ساعت 3 بامداد) بوده است و ثابت شد که بچه ماهیان در رودخانه وقتی که حرکت آب ساکن بود آن پس از رهاسازی در محل می مانند و آرام آرام مهاجرت خود را به سمت مصب آغاز می نمایند. اگرچه ایستگاه S1از نظر فاکتورهای میزان موجودات بنتیک و عمق مناسب و حتی شوری (در اواخر فروردین و دهه اول اردیبهشت) بر دیگر ایستگاهها برتری دارد اما بنا به تئوریهای برگشت مولدین به رودخانه (لوین ، 1988) در صورتیکه بچه ماهیان در رودخانه رهاسازی شوند تا حصول دقیق نتیجه علمی رهاسازی بچه ماهیان توصیه نمی گردد.نمونه برداریهای پلانکتونی و بنتیکی در ایستگاههای مختلف نمایانگر مناسب مواد غذایی در رودخانه است با اینحال چون مدت زمان ماندگاری بچه ماهیان در رودخانه بسیار کوتاه می باشد با توجه به فراوانی موجوداته بنتیکی در مصب و فاصله کوتاه این ایستگاه با مصب می توان چنین اظهار نمود که این کمبودها آنچنان مهم نیستند