اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق:
استان همدان با شرایط آّب وهوایی مناسب ودراختیارداشتن منابع آبی مطمئن ازظرفیت های قابل توجه ای درعرصه توسعه فعالیت های آبزی پروری برخوردارمی باشد.از نیازهای اساسی و اصول اولیه قبل از احداث هر گونه تاسیسات زیربنایی و اجرای طرحهای آبزی پروری دریک منطقه، انجام مطالعات استعداد یابی می باشد. بنابراین برای ارایه الگوی مناسب آبزی پروری در هر منطقه، بایستی نسبت به برآورد ظرفیتهای توسعه شیلاتی آن منطقه اقدام نمود. انجام اینگونه مطالعات کمک می کند تا مسئولین شیلاتی در جهت گیریهای توسعه ای و سیاستگذاریهای شیلاتی با روشن بینی ودقت نظر بر اساس یافته های علمی تصمیم بگیرند. فلذا با عنایت به مزیتهای چند جانبه آبزی پروری نظیر ایجاد اشتغال ، تامین پروتئین ، بهره برداری بهینه از اراضی و استعدادهای موجود استان و سایرفاکتورهای مهم و اثر گذار در گام اول انجام مطالعات یکساله امکان سنجی برای تشخیص وراه اندازی نوع فعالیت تکثیریا پرورش ماهی در منطقه امری الزامی می باشد. از سویی دیگر بدلیل ناکافی بودن و عدم جامعیت بررسیها و مطالعات انجام گرفته در گذشته لزوم مطالعه جدی ومیدانی موضوع، با لحاظ کلیه جوانب را طلب می نماید.
ازآنجا که احداث وراه اندازی یک واحد مزرعه ماهی سردآبی هزینه زیادی به مالک مزرعه تحمیل می کند بنابراین توسعه کارشناسی قبل از هرگونه اقدام برای سرمایه گذاری ،انجام مطالعات و ارزیابی دقیق واصولی مکان مورد نظرضروری می باشد.ازسویی دیگربا توجه به سودآوری پرورش ماهی قزل آلا گرایش به سرمایه گذاری دراین بخش روبه افزایش است،بنابراین با شناسایی اراضی مستعد حاشیه رودخانه گاماسیاب زمینه برای توسعه آبزی پروری مسئولانه فراهم می گردد. بنابراین هر پروژه و فعالیتی قبل از اجرا می بایست از نظر مالی، فنی و کارشنا سی مورد ارزیابی و امکان سنجی قرار گیرد. این فرآیند ما را به کسب اطمینان و ارزیابی قابلیت تأمین خواسته های سرمایه گذار هدایت می نماید. البته شناسایی و مشخص نمودن میزان دقیق این عرصه ها نیازمند انجام مطالعات و بازدیدهای علمی است که پروژه مذکور تا حدود زیادی می تواند پاسخگوی سئوالاتی نظیر اینکه آیا این رودخانه ها از دبی مناسب برای استقرار کارگاههای تکثیر و پرورش ماهی در اراضی حاشیه خود برخوردار می باشد یا خیر؟ضریب اطمینان و امنیت سرمایه گذاری برای یک حرفه یا فعالیت را افزایش میدهد. پس امکان سنجی، این فرصت را برای ما فراهم می سازد تا با شناخت نسبی از ظرفیت ها و پتانسیل ها و تطابق آنها با شرایط و وضعیت موجود آگاهانه برنامه های توسعه را در یک منطقـه اجرا نمائیم. تا دورنمای این بررسی ها عملی یا غیر عملی بودن فعالیتهای آبزی پروری را در حوزه آبخیز یک رودخانه مشخص سازد. در واقع امکان سنجی فرآیندی علمی است که قابلیت ایجاد ظرفیت توسعه فعالیتهای آبزی پروری مبتنی بر نیازهای اکولوژیکی و بیولوژیکی منطقه را پی ریزی می نماید. خروجی این مطالعه ، داده ها و اطلاعات ارزشمندی است که ضمن رفع چالش های احتمالی، دیدگاه نسبتاً شفاف و روشنی برای برنامه ریزی مدیریتی مدیران اجرایی استان فراهم می آورد.
اهداف تحقیق :
- شناسایی اراضی مستعد موجود در حاشیه سراب ورودخانه گاماسیاب استان همدان برای پرورش ماهیان سردآبی
- ظرفیت سنجی و تعیین پتانسیل سراب ورودخانه گاماسیاب برای ایجاد مراکز یا مجتمع های جدیدتکثیرو پرورش ماهیان سردآبی
- بررسی امکان افزایش تولید مراکز مهم پرورش ماهیان سردآبی موجود درحاشیه سراب ورودخانه گاماسیاب
روش تحقیق:
طرح مطالعاتی استعداد یابی جهت ایجاد مجتمع و مزارع پرورش ماهی درمسیر رودخانه گاماسیاب استان همدان به منظور توسعه فعالیت آبزی پروری طی مدت 15 ماه از خرداد 1386 الی خرداد 1387 اجراء گردید. نمونه برداری های میدانی برای تعیین جمعیت و تنوع گونه ای ماهیان بطور فصلی در8 ایستگاه (بیسواس، 1993;Sabir,1992 Bagenal,1978 ; ; Zalewski,1986) با استفاده از دستگاه صید الکتریکی (با ولتاژ 180 تا 250 ولت و شدت جریان بین 0.5 تا 5 آمپر) ، تور پرتابی( با چشمه 13 و 8 میلیمتر) و پره ریزچشم (25 متری با چشمه 8 میلیمتری و عرض 2 متر) و در چهار فصل انجام شد و موجودات بنتیک به وسیله سور بر 1600 سانتی متر مربع و تور 250/0 میلیمتر جمع آوری و با استفاده از کلید های Chu,.,1947 Pennak., 1953 ; Needham.,Needham.,1962 ; Mellenby.1963 ; Usinger,1963 ; Kellog.1994 ; Jessup. 1999 مورد شناسایی قرار گرفت. پارامترهای هیدروشیمیایی هر 45 روز یکبار در 15 ایستگاه بر اساس روش کار استاندارد آمریکا (Standard method , 1989 American) انجام و در نهایت انتخاب مکان ها بر اساس دستورالعمل Kovariدر سال 1984 و HugueninوColt درسال 1989 و Wilson وHomziak در سال 1989 و در نهایت مکان ها بر اساس روش ( ( Rapid Evaluation Programو بازدیدهای میدانی و روش ارزش گذاری وزنی مورد ارزیابی قرار گرفت.
نتایج :
نتایج بررسی پارامترهای فیزیکی و شیمیایی برای آب رودخانه حداقل دما 4 درجه سانتی گراد در محدوده فیازمان در ماه بهمن و حداکثر 21 درجه سانتی گراد درایستگاه پل چشمه ماهی در ماه اردیبهشت و میانگین دمای آب در دوره مطالعاتی نیز8/12درجه سانتی گراد ثبت گردید. میزان اکسیژن محلول بین7 تا 8/14 میلی گرم در لیتر و دامنه pH بین5/7 تا 8/8 در نوسان بوده و همچنین هدایت الکتریکی حداقل25/0 در ماه مهر و حداکثر 75/0 میکرو موس بر سانتی متر در تیرماه، شفافیت 1 تا 103 (F.T.U)، میزان مواد معلق 01/0 تا 1/0 میلی گرم بر لیتر در نوسان بوده و مقدار اکسیژن مورد نیاز زیستی (BOD5 ) بین05/0 الی 2/6 میلیگرم بر لیتر و اکسیژن شیمیایی باقیمانده(COD) نیز حداقل 30 و حداکثر57/70 میلیگرم درلیترثبت گردید. حاصل بررسی های ماکروبنتوزی شناسایی 34 گروه از موجودات کفزی در این رودخانه بوده که لارو حشرات آبزی به تنهایی 24 گروه را به خود اختصاص داده که 11 گروه آن متعلق به راسته های حساس به آلودگی (Ephemeroptera ، Trichoptera و Plecoptera) بودند.
طی مطالعات ماهی شناسی نیز21گونه از5 خانواده بترتیب شامل کپورماهیان(Cyprinidae)14گونه، رفتگرماهیان رودخانه ای (Balitoridae)4 گونه، رفتگرماهیان خاردار(Cobitidae)، گامبوزیا یا پشه ماهیان (Poeciliidae) و آزادماهیان (Salmonidae) هرکدام 1 گونه مورد شناسایی قرارگرفت. از ماهیان بررسی شده 11 نوع انگل جداگردید که بیشترین و کمترین آلودگی بترتیب مربوط به انگل ایک و تریکودینا بوده است. از لحاظ آلودگی های میکروبی ورودی آب تعاونی قزل دانش با 150 و خروجی مزرعه امیری و منطقه قلعه قباد با 1100 بترتیب کمترین و بیشترین میزان کلیفرمی را دارا بودند. غلظت فلزات مس، آهن، روی و نیکل در مقایسه با غلظت سایر فلزات دارای مقادیر بیشتری بوده است. با تجزیه و تحلیل و جمع بندی داده ها ، اطلاعات اکولوژیکی، بیولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی تعداد10 نقطه در 7 منطقه برای اجرای 12 طرح آبزی پروری(شامل10 طرح پرورش و 2 طرح افزایش تولید ماهی قزل آلا) شناسایی شد. ظرفیت تولید مکان ها حداقل 1675 و حداکثر3850 تن برآورد گردید.
دستور العمل فنی و توصیه ترویجی :
ازآنجا که احداث وراه اندازی یک واحد مزرعه ماهی سردآبی هزینه زیادی به مالک مزرعه تحمیل می کند بنابراین توصیه کارشناسی قبل از هرگونه اقدام برای سرمایه گذاری ،انجام مطالعات و ارزیابی دقیق واصولی مکان مورد نظرضروری می باشد.ازسویی دیگربا توجه به سودآوری پرورش ماهی قزل آلا گرایش به سرمایه گذاری دراین بخش روبه افزایش است،بنابراین با شناسایی اراضی مستعد حاشیه رودخانه های مهم استان گیلان زمینه برای توسعه آبزی پروری مسئولانه فراهم می گردد.موارد ذیل بعنوان توصیه و پیشنهاد ارایه می گردد:
1- با توجه به کمبود و نوسانات فصلی آب در حوضه آبریز پیشنهاد می گردد برنامه ریزی های جدید شیلا ت برای توسعه آبزی پروری با مطالعه و براساس حداقل دبی و لحاظ جنبه های کیفی رودخانه و با رویکرد به شیوه های نوین آبزی پروری صورت پذیرد.
2- آلودگی ها(نقطه ای وغیر نقطه ای) همواره بعنوان خطر بزرگ، سلامت محیط زیست حوزه های آبریز را تهدید می نماید، پیشنهاد می گردد شیلات با همکاری محیط زیست استان ضمن طراحی ضوابط و مقرارت مربوط به تخلیه فاضلاب، نظارت کاملی بر اجرای آن بعمل آورده و صاحبان مزارع پرورش ماهی قزل آلا ضمن احداث حوضچه های ترسیب در انتهای استخرهای پرورشی ملزم به رعایت استانداردهای زیست محیطی تخلیه فاضلاب به رودخانه گردند.
3- از آنجا که اراضی مناسب برای احداث مزارع پرورش ماهی قزل آلا در حاشیه رودخانه ها وجود دارد و این مکان ها همواره در مواقع سیلابی در معرض خطر سیل گرفتکی و تخریب سازه ها قرار دارند پیشنهاد می گردد، در طراحی اولیه سازه اصول فنی حفاظت از مزرعه از جانمایی مناسب و احداث دیواره های حفاظتی در حاشیه رودخانه در دستور کار صاحب مزرعه قرار گیرد.
4- با توجه به اینکه در منابع علمی راجع به انتشار ماهیان غیر بومی نظیر ماهی سه‌خاره ، آمورنما، کاراس و از همه مهمتر قزل‌آلای رنگین‌کمان در رودخانه و خطرات آنها برای ماهیان بومی(از طریق رقابت غذایی، زیستگاهی ) هشدار داده شده است، بنابراین پیشنهاد می گردد تا خروجی مزارع پرورش ماهی قزل آلای رنگین کمان به توری های مطمئن مجهز گردند.
5- برای مقابله با گل آلودی آب رودخانه در مواقع بارندگی و بالا رفتن بار رسوبات معلق در آب ورودی مزارع پرورش ماهی پیشنهاد میشود به ازای دبی 100 لیتر در ثانیه آب جاری و برای رسوب دادن ذرات با قطر حداقل 02/0 میلی متر، دو حوضچه رسوبگیر به طول 25 متر، عرض 5/2 متر و عمق کل 2/0 متر در نظر گرفته شود. در برخی شرایط برای رسوب دادن ذرات کمتر از 02/0 میلی متر، از صافیهای شنی با دانه بندی متفاوت به شکل عمودی جهت دبی خاصی استفاده میشود.
6- طراحی غیر استاندارد سازه ها یکی از مشکلات بزرگ فراروی پرورش دهندگان ماهیان سردآبی است پیشنهاد می گردد شیلات ضمن اعمال نظارت بیشتر بر ساخت استخرها نسبت به تهیه یک طرح جامع و اجرای آزمایشی آن در یک نقطه از استان اقدام نماید.
7- با توجه به اینکه غذا قسمت عمده(60 تا 70 درصد) هزینه های پرورش ماهی یک مزرعه را تشکیل می دهد بنابراین برای ارتقای سطح تکنیک، مدیریت و استفده از غذای مناسب، پیشنهاد می گردد شیلات از طریق برگزاری دوره های آموزشی، حمایت و پشتیبانی مالی دولت اقدامات اساسی برای دستیابی به تکنیک های افزایش تولید، بهبود مدیریت غذا دهی به همراه اعمال ملاحظات زیست محیطی در سطح منطقه به عمل آورد.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی :
با توجه به شرایط اقلیمی و سرد بودن منطقه مطالعاتی بیشترین تاکید به اجرای پروژه تکثیر و پرورش ماهیان سردآبی می باشد و نتایج بدست آمده از مطالعات 15 ماهه نیز بیانگر این واقعیت است که به دلیل پایین بودن درجه حرارت آب شرایط برای سرمایه گذاری اقتصادی در خصوص ماهیان گرم آبی وجود ندارد.
نکته دیگر ایجاد مجتمع های تکثیر و پرورش به الحاظ صرفه جویی در زمین و سهولت ایجاد زیرساخت های مورد نیاز می باشد که وجود دو مجتمع موفق پرورش ماهی در حاشیه رودخانه نزدیک به سراب دلیل روشنی بر توفیق به چنین رویکردی می باشد.
مطلب مهم بعدی علاقمندی افراد به سرمایه گذاری جدید و همچنین توسعه ظرفیت های پرورشی بوده که شیلات می تواند از این مزیت با حفظ اصول و ضوابط مربوط به احداث کارگاه موافقت های لازم را برای افزایش تولید استان برنامه ریزی نماید.
کلید واژه ها: امکان سنجی اراضی ، رودخانه گاماسیاب ، عوامل زیستی و غیرزیستی،آبزی پروری ، استان همدان