اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق :
در سطح استان زنجان تعداد متعددی سد از نوع خاکی با هسته رسی و در مسیر رودخانه‌ها و آبراهه های مهم با آبدهی مناسب احداث گردیده‌اند. این مخازن با داشتن ویژگیهای مناسب ساختاری از قبیل ارتفاع، حجم و گستره مناسب، همچنین جوان بودن، پتانسیل بالقوه ارزشمندی را برای تولید محصولات شیلاتی ایجاد می نمایند. بر این اساس دریاچه توده بین با هدف شناخت همه جانبه جهت اعمال مدیریت اصولی برای بهره برداری معقول و پایدار مورد مطالعه قرار گرفت. شناخت کلی ازعوامل زیستی وغیر زیستی این دریاچه و بررسی وضعیت عمومی آن شناخت بهتری از اکوسیستم دریاچه را در ارتباط با مدیریت شیلاتی بویژه گسترش پرورش ماهی در قفس، همگام با مصارف دیگر همچون کشاورزی ، اکوتوریسم ارائه خواهد داد. اهداف مد نظردر این طرح شامل بررسی لیمنواوژی اعم از شناسایی وفراوانی موجودات پلانکتونی، شناسایی وفراوانی موجودات کفزی ، شناسایی ماهیان دریاچه، بررسی بیماری شناسی ماهیان در قفس های پرورشی، سنجش کلروفیل و تعیین توان تولید دریاچه، سنجش پارامترهای فیزیکی وشیمیایی آب، تعیین پتانسیل شیلاتی دریاچه و ارائه راهکار علمی و عملی استفاده بهینه از دریاچه بوده است. بر این اساس تعداد 3 ایستگاه در پیکره دریاچه و یک ایستگاه در محل ورودی دریاچه انتخاب گردید. نمونه برداری از شهریور 1387 تا آبان 1388 طی 9 بار (سه بار در پائیز و زمستان و 6 بار در بهار و تابستان) انجام گرفت. اندازه گیری حدود 15 پارامتر هیدروشیمی و کلروفیل آ، شناسایی و تعیین فراوانی پلانکتونهای گیاهی و جانوری، کفزیان و بررسی های ماهی شناسی و بیماری های ماهی انجام گرفت. نمونه برداری ها و بررسی های آزمایشگاهی براساس روشهای استاندارد بوده است. ضمن تعیین توان طبیعی دریاچه برای آبزی پروری گسترده، نتایج حاصل در ارتباط با آبزی پروری نیمه متراکم و پرورش ماهی در قفس مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت تا بهترین نوع استفاده از دریاچه ها ارائه گردد.
نتایج :
نتایج بررسی پلانکتونها غالبیت شاخه Bacillariophyta را طی ماههای مطالعه نشان داده است. تراکم فیتوپلانکتون های لایه سطحی بیشتر از عمق 10 متر بوده و دو جنس (Cyclotella) و (Dinobryon) بیشترین میانگین تراکم را داشتند. جنسهای (Keratella) و (Polyathera) نیز از زئوپلانکتون ها بیشترین تراکم را داشتند. میانگین زیتوده کفزیان دریاچه از 5/5 تا 5/29 گرم در متر مربع متغیر بوده که بیشتر مربوط به خانواده شیرنومیده بوده است. نتایج بررسی ماهی شناسی وجود گونه های پرورشی شامل قزل آلا، کپور، سرگنده ، فیتو فاک و گونه هرز کاراس را نشان داد. مقایسه کیفیت آب دریاچه با الگوی استاندارد، مطلوبیت آب دریاچه را برای آبزی پروری نشان داده است. بر این اساس میانگین مقدار اکسیژن همواره در حد بالاتر از 8 میلی گرم در لیتر قرار داشته است. مقدار میانگین تولید اولیه اکسیژنی لایه سطحی حدود 73/0 میلی گرم در لیتر محاسبه شد. میانگین فسفات، نیتروژن کل و سختی آب بترتیب در حد 09/0، 2و 237 میلی گرم در لیتربوده است. در مورد اکثر فاکتورهای هیدرو شیمی تفاوت معنی دار مقادیر در دو لایه سطحی و عمقی مشاهده شده است. بر اساس مقدار کلروفیل آ، زیتوده کفزیان و ذخایر ماهیان موجود در دریاچه، توان تولید طبیعی دریاچه تا 5 تن ماهی گرم آبی برآورد می گرددکه تنها در یک دوره 4 ماهه قادر به رشد می باشند. همچنین می توان در دریاچه دو دوره سه ماهه پرورش ماهی سرد آبی در حد حدود 40 تن را برنامه ریزی نمود.
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی:
درحال حاضر فعالیت شیلاتی در دریاچه توده بین با رهاسازی تعداد محدودی ماهیان گرم آبی و پرورش قزل آلا در قفس، انجام می گیرد. مدیریت پرورش ماهی در قفس چندان مطلوب نبوده که می توان به نامناسب بودن زمان رهاسازی و پرورش، تغذیه نابهنگام ماهیان، عدم فعالیت مطلوب در شرایط بحرانی و ورود بچه ماهیان بیمار اشاره کرد. مهمترین مشکل پرورش ماهی در چنین مناطقی واگذاری مجوز به افراد مختلف می باشد، در واقع با اعمال مدیریتهای چند گانه مشکلات پرورش دو چندان شده و دور نمای خوبی را برای آن نمی توان متصور بود. پیشنهاد شده تا مدیریت دریاچه یکپارچه و بر اساس اصول اساسی پرورش ماهی استوار گردد.
شرایط اقلیمی منطقه نیز محدودیت های خاصی را برای هر دو نوع پرورش ایجاد نموده به طوری که شرایط مطلوب رشد برای ماهیان گرم آبی تنها از خرداد تا شهریور و برای پرورش ماهیان سردآبی از اردیبهشت تا نیمه مهر فراهم می باشد. توان طبیعی دریاچه برای تولید 5/1 تن ماهی گرم آبی برآورد شده، اما این تولید تنها بخشی از توان دریاچه بوده و با در نظر گرفتن تعداد ماهیان رهاسازی شده در گذشته می توان تولید طبیعی دریاچه را تا 5 تن در نظر گرفت. از سوی دیگر با مهیا بودن نهاده های اولیه ارزان قیمت، در روستاهای مجاور، می توان پرورش نیمه متراکم را با محوریت گونه های کپور و علفخوار مد نظر قرار داد. ارزیابی اقتصادی چنین پرورشی نیز باید مورد بررسی قرار گیرد.
دریاچه توده بین برای پرورش ماهی قزل آلا وضعیت بهتری نسبت به ماهیان گرم آبی دارد. در ماههای آبان- آذر و اسفند - فروردین لایه بندی حرارتی دریاچه از بین رفته و شرایط بحرانی برای ماهیان بوجود خواهد آمد. در این ارتباط فعال نبودن پرورش در زمان مذکور، اکسیژن دهی مطلوب، انتقال قفس ها یا ماهیان به نقاط دیگر، ازبروز صدمات جلوگیری می کند. مساحت مناسب دریاچه برای نصب قفس حدود 10 هکتار بوده که حدود 40 تن ماهی قزل آلا درحجم محصوری معادل 260 متر مکعب قابل تولید است. رهاسازی 200 هزار قطعه بچه ماهی 100 گرمی برای دو دوره سه ماهه پرورشی یا رهاسازی 150 هزار بچه ماهی 5 تا 10 گرمی برای یک دوره پرورشی 5 ماهه برای حصول نتیجه، کافی می باشد. ارتفاع قفس در دریاچه سد توده بین نباید بیش از 6 متر باشد. در ماههای سرد که رشد ماهی متوقف می شود، باید از غذادهی و ورود بیش از اندازه مواد مغذی به دریاچه خود داری نمود تا استفاده پایدار و طولانی مدت از دریاچه میسر شود.
از دیگر معضلات دریاچه وجود ماهیان هرز مثل کاراس بوده که برای کنترل و کاهش جمعیت آنها، جمع آوری کلی یا رهاسازی تعدادی قزل آلای درشت در پیکره دریاچه توصیه می شود. وجود بیماریهای انگلی و باکتریایی در ماهیان، مدیریت خاص ماهیان و آب دریاچه را طلب می کند. در این راستا استفاده از بچه ماهیان سالم و غذای فرمولاله شده استاندارد بسیار تاثیر گذار است. در صورت ابتلاء ماهیان، تداوم درمان و اصلاح کیفیت آب ، باز نگه داشتن منافذ توری های قفس و ضد عفونی کردن آنها برای حفظ سلامت ماهیان ضروری می باشد.
برخی قسمتهای دریاچه توده بین برای معرفی شاه میگو مناسب بوده که رهاسازی 80 قطعه مولد نر و ماده برای تولید 500 کیلوگرم پیشنهاد شده است.
علاوه بر بسط فعالیت آبزی پروری بصورت گسترده یا نیمه متراکم فعالیت اکوتوریسم و صید ورزشی را می توان در منطقه اطراف دریاچه گسترش داد.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی:
دریاچه توده بین با موقعیت جغرافیایی و اقلیمی خاص، جزء دریاچه های کوچک، جوان، عمق متوسط و عرض کم همانند بسیاری از مناطق آبی دست ساز بوده که مثل استخری بزرگ واجد شرایط آبزی پروری گسترده می باشد. دوره طولانی یخبندان تا 122 روز از محدودیت اصلی پرورش ماهی در این دریاچه به شمار می رود. تولید موفق ماهی در این دریاچه می تواند به عنوان الگویی برای مناطق مشابه در سایر نقاط کشور معرفی گردد. با استفاده از نهاده های ارزان قیمت فراهم در منطقه و همخوان با طبیعت اطراف، می توان برای تولید محصولات شیلاتی در کنار محصولات کشاورزی را برنامه ریزی نمود. با حاکمیت و مدیریت روستایی افزایش درآمد سرانه روستائیان تحقق خواهد یافت. بهره گیری چندجانبه از چنین مناطقی علاوه بر فراهم نمودن زمینه های اشتغال، در تامین پروتئین مورد نیاز جامعه و گسترش فعالیتهای گردشگری نیز موثر می باشد. انجام مطالعات پایشی در تحقق این اهداف ضروری بوده و پایش طبیعی منطقه از ضروریات اساسی در بهره برداری از این دریاچه است.