اهمیت، ضرورت ، اهداف و روش تحقیق :
در سطح استان زنجان تعداد متعددی سد از نوع خاکی با هسته رسی و در مسیر رودخانه‌ها و آبراهه های مهم با آبدهی مناسب احداث گردیده‌اند. این مخازن با داشتن ویژگیهای مناسب ساختاری از قبیل ارتفاع ، حجم و گستره مناسب، همچنین جوان بودن، پتانسیل بالقوه ارزشمندی را برای تولید محصولات شیلاتی ایجاد می نمایند. بر این اساس دریاچه های میرزاخانلو و شویر با هدف شناخت همه جانبه جهت اعمال مدیریت اصولی برای بهره برداری معقول و پایدار مورد مطالعه قرار گرفتند. شناخت کلی ازعوامل زیستی وغیر زیستی این دریاچه ها و بررسی وضعیت عمومی آنها شناخت بهتری از این مناطق را در ارتباط با مدیریت شیلاتی همگام با مصارف دیگر همچون کشاورزی ، اکوتوریسم ارائه خواهد داد.
دریاچه میرزاخانلو در منطقه ای با آب و هوای گرم و نیمه مرطوب در حوضه آبخیز دریای خزر و رودخانه قزل اوزن قرار گرفته در حالیکه دریاچه شویر در اقلیم و حوزه آبخیز متفاوت، با آب و هواى نیمه خشک و زمستانهای فرا سرد و در حوضه آبریز دریاچه نمک قرار گرفته است.
اهداف مد نظردر این طرح شامل بررسی لیمنولوژی اعم از بررسی خصوصیات زیستی و غیر زیستی ، تعیین پتانسیل شیلاتی و ارائه راهکار علمی و عملی استفاده بهینه از دریاچه ها بوده است. بر این اساس تعداد 3 ایستگاه در پیکره دریاچه تعیین گردید. نمونه برداری هر 45 روز یکبار از شهریور 1386 تا آذر 1387 انجام گرفت. اندازه گیری حدود 15 پارامتر هیدروشیمی و کلروفیل a ، شناسایی و تعیین فراوانی پلانکتونهای گیاهی و جانوری، کفزیان و بررسیهای ماهی شناسی انجام گرفت. نمونه برداریها و بررسیهای آزمایشگاهی براساس روشهای استاندارد بوده است. نتایج حاصل از بررسی در ارتباط با آبزی پروری بحث گردید تا بهترین نوع استفاده از دریاچه ها ارائه گردد.
نتایج :
نتایج بررسیها حضور جنسهای متعدد فیتو پلانکتونی در شاخه های متعدد پلانکتونی را نشان داده است. فراوانی کلی فیتوپلانکتونهای دریاچه میرزاخانلو از حداقل 6/1 تا حداکثر 2/45 میلیون سلول در لیتر متغیر بوده و طی مدت بررسی 32 جنس فیتو پلانکتونی شاخه شناسایی گردید. فراوانی کلی زئو پلانکتونهای این دریاچه از 48 تا 632 عدد درلیتر متغییر بوده و 22 جنس از 4 شاخه شناسایی شده بود. فراوانی کلی فیتو پلانکتونها در دریاچه شویر از ٣٥٠/١ میلیون سلول در لیتر تا ٢/٣٤ میلیون سلول در لیتر متغیر بوده و ٣٦ جنس شناسایی شده بود و فراوانی کلی زئو پلانکتونها از ٢٤٠ تا ٤٥٠٠ عدد در لیتر در قالب 21 جنس بوده است. میانگین زیتوده کفزیان در دریاچه های شویر و میرزاخانلو بترتیب برابر 38/21 و 34/0 گرم در متر مربع بوده و دو گروه Chironomidae و Tubificidae گروههای کفزی قالب را تشکیل داده اند. بافت بستر دریاچه شویر بیش از 6/96 سیلت و رس بوده و این بافت در دریاچه میرزاخانلو 74 درصد است. مواد آلی نیز بترتیب 3/4 و 2/3 درصد بستر دریاچه ها را تشکیل داده است. در بررسی ماهی شناسی 5 گونه ماهی از دریاچه سد میرزاخانلو و 7 گونه ماهی از دریاچه شویر شناسایی گردید که کپور ماهیان پرورشی از آنجمله بوده اند. بررسی خصوصیات هیدروشیمی دریاچه ها نشان داد که این پارامترها محدودیتی را برای آبزی پروری ایجاد نمی کنند . علی رغم بحرانی بودن درجه حرارت بیشینه تابستانه در دریاچه میرزاخانلو و کاهش شدید دما در دریاچه شویر آبزی پروری گسترده در این دریاچه ها میسر بوده و مقدار تولید ماهی فیتوپلانکتوخوار برای دریاچه های شویر ومیرزاخانلو 321 و 151 کیلوگرم در هکتار پیش بینی شده است. با توجه به امکانات موجود کشاورزی منطقه و ساماندهی شورای ده و فراهم آوری تسیهلات لازم میتوان آبزی پروری نیمه متراکم در این مناطق را عملی نمود.
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی:
نوع و دوره پرورش آبزیان در مناطق مورد بررسی باید بر اساس محدودیتهای اقلیمی و شرایط دمایی مدیریت گردد و برخی محدودیتها از قبیل کمبود اکسیژن با نصب تجیهزات هواده مرتفع گردد.
با مهیا بودن نهاده های اولیه ارزان قیمت، برای پرورش ماهیان گرم آبی در روستاهای مجاور، می توان علاوه بر توان طبیعی برآورد شده، پرورش نیمه متراکم را مد نظر قرار داد. از آنجا که اجرایی نمودن پرورش نیمه متراکم مستلزم هزینه های زیادی است، باید طی یک مطالعه مستقل، برآورد اقتصادی و اجتماعی آن انجام گیرد.
برای بهره گیری بهینه پتانسیل شیلاتی، برخی اقدامات اولیه و اصلاحی در مدیریت دریاچه ضروری می باشد که از آنجمله؛ اصلاح نوع بهره برداری از آب دریاچه و جلوگیری از هدر رفت آب در بخش کشاورزی، اصلاح حواشی دریاچه و پاکسازی دریاچه از پوشش های گیاهی مزاحم ، کنترل گونه های هرز از طریق برداشت عمده این گونه ها و یا رهاسازی گونه های شکارچی مفید، ایجاد تعاونی و مشارکت فعال ساکنان روستاهای اطراف برای پرورش ماهی در دریاچه، ایجاد و ترویج فرهنگ استفاده از ماهی و ماهیان بومی بویژه سیاه ماهی توصیه میگردد.
احتمال پرورش ماهیان سرد آبی در کانال انتقال آب دریاچه میرزاخانلو برای یک دوره کوتاه میسر بوده اما لازمه آن انجام یک طرح تحقیقاتی مستقل برای مشخص شدن محدودیت های زیستی و غیر زیستی ، اقتصادی اجتماعی می باشد.
علاوه بر بسط فعالیت آبزی پروری بصورت گسترده یا نیمه متراکم فعالیت اکوتوریسم و صید ورزشی را می توان در منطقه اطراف دریاچه ها مورد بررسی قرار داد.
مدیریت طولانی مدت دریاچه ها بدون داشتن اطلاعات ارزیابی ذخایر، میزان رها سازی و مقادیر صید میسر نیست. در این راستا اجاره دادن دریاچه ها یا صدور مجوز پرورش ماهی با شرط کسب اطلاعاتی همچون انواع ماهیان رها سازی شده و میزان صید هر یک از گونه ها ، مقدار نهاده های استفاده شده و انواع تجهیزات بکار گرفته شده و طول دوره پرورش و هر گونه اطلاعات مورد نیاز دیگر حین پرورش باید استوار گردد تا برای مدیریت شیلاتی سالهای بعد دریاچه ها کمک کننده باشد.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی:
سدهای میرزاخانلو و شویر با موقعیت جغرافیایی و اقلیمی متفاوت در استان زنجان میتوانند بعنوان الگویی برای تولید محصولات شیلاتی با حفظ کاربری کشاورزیشان معرفی گردند. استفاده از نهاده های ارزان قیمت فراهم در منطقه و همخوانی با طبیعت اطرافشان میتوان تولید را در حد بالاتری افزایش داد که با حاکمیت و مدیریت روستایی افزایش درآمد سرانه روستائیان را سبب گشت.
بهره گیری چندجانبه از چنین مناطقی در بعد محلی و منطقه ای بسیار اثر گذار بوده و علاوه بر فراهم نمودن زمینه های اشتغال ، در تامین پروتئین مورد نیاز جامعه و گسترش فعالیتهای گردشگری نیز موثر می باشند.
انجام مطالعات تکمیلی در تحقق این اهداف ضروری بوده و پایش مناطق از ضروریات اساسی در بهره برداری مستمر از این دریاچه هاست.