اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق :
امروزه توسعه آبزی پروری از بعد ایجاد اشتغال مولد، تولید منابع پروتئینی و تامین غذای آحاد جامعه، ارزآوری و رشد اقتصادی در جهت ایجاد توسعه پایدار بسیار حائز اهمیت است. روند روبه رشد صنعت آبزی پروری در سالهای اخیر نشانگر توجه ویژه و انگیزه های لازم در جهت افزایش تولید بوده است به گونه ای که میزان تولیدکل محصولات شیلاتی پرورشی اعم از ماهی و میگو در کشور ازمیزان 73000 تن در سال 1380 به بیش از 89000 تن در سال 1381و 110000 تن در سال 1382 افزایش یافته است. میزان 2/93 درصد از کل تولید حدود 61000 تنی ماهیان گرم آبی مربوط به استانهای مازندران – گیلان – خوزستان و گلستان بوده است که در مقایسه با سال 81، 3/11.درصد افزایش را نشان می دهد. میزان تولید آبزیان پرورشی از حدود 40000تن در سال 1368 به حدود 285351 تن در سال 1390 و 338877 در سال 91 رسیده است. در میان آبزیان پرورشی ، قزل آلای رنگین کمان به عنوان مهمترین گونه پرورشی سردآبی جایگاه خاصی داشته و با رشد متوسط حدود 30 درصدی طی 15 سال گذشته، میزان آن به بیش از 131000 تن در سال 1391 رسیده است. پرورش ماهیان گرم ابی 154565 در سال 91 می باشد
به منظور شناسایی، تعیین و ردیابی عوامل بیماریزا در مراکز تکثیر و پرورش ماهیان گرم آبی در این طرح ملی با هماهنگی کامل با مجریان استانی و همکاری عندالزوم شبکه های دامپزشکی استانها، مراکز تکثیر و پرورش ماهیان گرم آبی کشور با توجه به طرحهای آماری استاندارد، زیر پوشش طرح قرار گرفته و در قالب برنامه زمانی منظم و به صورت دوره ای اقدام به انجام آزمایش ها و نمونه برداری های لازم و ارسال نمونه ها به آزمایشگاه های تخصصی خواهد شد. بر اساس پروتکل های سازمان OIE و دستورالعملهای مربوطه کلیه روش های آزمایشگاهی توصیه شده همچون روش های باکتریولوژی، سرولوژی، ویروسی شناسی، بیولوژی مولکولی، PCR، مطالعات میکروسکوپ الکترونی، هیستوپاتولوژی، قارچ شناسی، انگل شناسی و هماتولوژی در جهت تشخیص کلیه عوامل بیماریزا بکار گرفته خواهد شد. همچنین عوامل محیطی، فاکتورهای فیزیکی و شیمیایی، مسمومیت های غذایی، آلاینده های محیطی وتاثیرات آنها بر بروز بیماریهای اپی زئوتیک ماهیان گرم آبی مورد بررسی قرار می گیرد. لذا در این طرح اهداف زیر مد نظر خواهد بود:
· شناسایی و ردیابی علل اصلی تلفات ماهیان گرم آبی در مراکزتکثیر و پرورش ، شناسایی کانونهای آلوده و ترسیم سیمای پراکنش بیماری های اپی زئوتیک ماهیان گرم آبی در کشور.
· بررسی میزان تاثیر احتمالی عوامل مختلف فیزیکی و شیمیایی آب، عوامل تغذیه ای و محیطی، عوامل مدیریتی و بهداشتی و عوامل بیماریزای باکتریایی، ویروسی، قارچی و انگلی در بروز بیماریها و تلفات ماهیان گرم آبی.
· ارائه دستورالعمل های عملیاتی و کاربردی برای کنترل و پیشگیری از ابتلا و تلفات و درمان مبتلایان
این طرح به طور همزمان و طی سه سال متوالی از 1385 لغایت 1387 در چهار استان شاخص در امر تکثیر و پرورش ماهیان گرم آبی از جمله گیلان، مازندران، گلستان و خوزستان اجرا شد. بدین منظور تعداد 28، 28 و 14 مزرعه طی سالهای 87-1385 در استان خوزستان، 7 مرکز تکثیر و 58 مزرعه پرورش فعال در استان گیلان، 17، 16 و 15 مزرعه طی سالهای 87-1385 در استان گلستان، 35 مزرعه فعال پرورش و 1 مرکز تکثیر ماهیان گرم آبی در استان مازندران به طور تصادفی انتخاب و مورد پایش سالانه قرار گرفتند. این امر در قالب برنامه زمانی منظم و به صورت دوره ای و مراجعه مستمر به مراکز تکثیر و پرورش مذکور در قالب طرح آماری مربوطه و تکمیل پرسشنامه های از پیش تهیه شده و نمونه برداریهای لازم، انجام پذیرفت.
نتایج :
براساس نتایج حاصله چنین بنظر می رسد که تولید ماهیان گرم آبی در خوزستان بیشتر در مزارع بالای 20 هکتار (بیش از 85% مزارع) صورت گرفته است در صورتیکه در 3 استان دیگر این وضعیت اغلب در مزارع بین 6-1 هکتار بوده است (50-40%). شاید بالا بودن حجم استخرها ، افزایش ظرفیت گرمایی و مقاومت در برابر نوسانات فاکتورهای فیزیکی و شیمیایی را در استان خوزستان نسبت به سایر استانها افزایش داده و سبب گردد تا امکان ابتلاء به بیماریها در این استان نسبت به سایر استانها کاهش یابد. همانطور که نتایج نشان می دهد رابطه مستقیمی بین حجم استخرها در مقیاس های بالا و میزان تولید ماهی در واحد سطح (هکتار) وجود دارد. این موضوع در تأیید پیشنهاد مذکور می تواند موثر باشد بطوریکه نتایج نشان می دهد میزان زنده مانی با افزایش حجم استخر ها در استان خوزستان ارتباط مستقیمی دارد. از سویی ، وضعیت تحصیل در بین تولیدکنندگان خوزستان چشمگیر بوده بطوریکه در مزارعی که میزان تحصیلات بیشتر است، راندمان تولید بهتر بوده است در صورتیکه این امر در هر 3 استان شمالی کشور نقش کمتری دارد. کم اثر بودن نقش تحصیل در راندمان تولید در استانهای شمالی شاید به دلیل بالا بودن نقش تجربه در استانهای مزبور باشد زیرا اولین تولید ماهیان گرم آبی کشور در استانهای شمالی صورت گرفته است و تجارب این استانها از این حیث بسیار بالاست. البته از سوی دیگر، نتایج نشان می دهد که آموزشهای همراه با انتقال تجربه و فناوری (آموزشهای ترویجی) در کلیه استانهای شمالی و جنوبی توانسته است در افزایش میزان تولید ماهیان گرم آبی موثر باشد. لذا، می توان اذعان داشت که با گذشت چندین دهه تجربه تولید ماهیان گرم آبی در کشور، صرفاً آموزشهایی که با ترویج فناوری های نوین همراه باشد، از اهمیت ویژه ای میان آبزی پروران برخوردار است و آبزی پروران تمایل چندانی به شرکت در دوره های کوتاه مدت و بلند مدت که صرفا بصورت تئوری ارائه می شود از خود نشان نمی دهند.
نقش مسئول فنی در مراکز تکثیر و مزارع پرورش نیز مانند فاکتورهای میزان تحصیلات پرسنل مزارع در استانهای شمالی موثر نبوده است که همانگونه که ذکر شد شاید به دلیل بالا بودن نقش تجربه در استانهای مزبور باشد ولیکن در استان خوزستان مزارعی که دارای مدیر فنی بوده اند از تولید بهتری برخوردار بودند. این موضوع در مزارعی با مدیران فنی دارای مدرک کارشناسی و بالاتر، نمود بیشتری داشته است. مشخص گردیده است که استانهای شمالی بچه ماهیان خود را همانند استان خوزستان علاوه بر مراکز تکثیر داخلی از مراکز تکثیر خارج از استان نیز تأمین می کردند ولی برخلاف استانهای شمالی، مشخص شد که وضعیت زنده مانی بچه ماهیانی که از مراکز تکثیر داخل استان خوزستان تأمین شده اند نسبت به سایر منابع بهتر بوده است که شاید گرمی هوا و استرس دوری راه مراکز تکثیر خارج استان خوزستان و حمل و نقل تا استان دلیل این یافته باشد، بدیهی است این نتیجه می تواند مدنظر متولیان امر از جمله اتحادیه ها، شیلات و دامپزشکی قرار گیرد. وضعیت زنده مانی بچه ماهیانی که حمل آنها با تانکر صورت می گیرد در هر 4 استان نسبت به سایر روشها از وضعیت بهتری برخوردار است بطوریکه این میزان حدود 90-85% را در هر 4 استان نشان می دهد. استخرهایی که آماده سازی اولیه داشته و لجن برداری می کنند نقش موثری در افزایش تولید در هر 4 استان از خود نشان داده و چنین بنظر می رسد که حتی اگر اقدام به لجن برداری نشده ولی آهک پاشی صورت گرفته باشد، استخر از نظر تولید در وضعیت بهتری قرار دارد.
نتایج زنده مانی مشابه و مناسبی در هر 4 استان با استفاده از ضدعفونی بچه ماهیان قبل از ذخیره دار کردن استخرها، نمونه برداری بهداشتی دوره ای از ماهیان، هوادهی استخرها، داشتن انبارهای مناسب و نیز روش نگهداری مطلوب غذا در انبار مشاهده می گردد.
در مجموع چنین بنظر می رسد نقش مدیریت نیروی انسانی، مدیریت بهداشتی، حفظ، نگهداری، آماده سازی و مرمت استخرهای پرورشی در افزایش راندمان تولید و میزان زنده مانی ماهیان گرم آبی در هر 4 استان بسیار موثر باشد.
دستور العمل فنی و توصیه ترویجی :
· ایجاد زیر ساخت ها و سازه های مناسب و متنوع برای پرورش ماهی
· انجام اصول صحیح پرورش از نظر تامین آب و بچه ماهی مناسب برای پرورش و رعایت اصول بهداشتی
· وجود اطلاعات کامل و کاربردی آبزی پروری و سطح تحصیلات تخصصی مناسب و نیز گذراندن دوره های آموزشی مناسب توسط مدیران مراکز تکثیر و مزارع پرورش، همراه با انتقال تجربیات و ترویج فناوری های نوین.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی :
اکثر مزارع ازرودخانه برای تأمین آب مزرعه پرورش خود استفاده می نمایند و 85% مزارع فاقد فیلتراسیون فیزیکی آب بوده و کنترلی روی درجه حرارت آب صورت نمی گیرد. از لحاظ علف های هرز، ماهیان هرز و حلزون مشکل حادی در مزارع دیده نشد و پرندگان ماهیخوار نیز معضل مهمی محسوب نمی شوند. در بیشتر مزارع، نمونه برداری بهداشتی و بررسی سلامت ماهیان انجام نمی شود و فقط در زمان بروز تلفات این فعالیت صورت می گیرد. باتوجه به موارد مذکور بنظر می رسد افزایش تلفات طی سه سال مطالعه ناشی از بیماریهای اولیه عفونی نبوده و شاید کم توجهی به مدیریت بهداشتی مزارع، مشکلات آب از جمله فاکتورهای فیزیکی و شیمیایی و تراکم بالای بعضی فیتوپلانکتون ها در آب سبب بروز این تلفات گردیده که بیشتر به صورت ثانویه بروز کرده اند.