اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق :
اهمیت و ارزش آبزی پروری و پرورش ماهی در کشورمان روز به روز در حال افزایش بوده که جایگاه استان آذربایجان غربی از لحاظ تکثیر و پروش ماهی سردابی جز 5 استان برتر و از نظر صید در میان استان های غیر ساحلی مقام اول را دارا می باشد که این موضوع باعث شده است که توجه شایانی به بیماری های ماهی در سطح کشور و استان صورت گیرد.
یکی از شرایط اصلی تولید مناسب آبزیان پرورشی حفظ بهداشت و جلوگیری از بروز بیماریها در بین آنهاست .در اماکن پرورشی ماهی و آبزیان به واسطه ی تراکم جمعیت و شرایط کم وبیش مصنوعی محیطی بروز بیماریها وسرعت انتشار آن بیشتر است. در این بین بیماریهای باکتریایی از اهمیت خاصی برخوردار بوده وهمه ساله این بیماریها باعث صدمات وخسارات جبران ناپذیری در مزارع پرورش ماهی می گردند.یکی از بیماریهای مهم باکتریایی یرسنیوزیس می باشدکه در ماهیان قزل آلای رنگین کمان جوان به صورت حاد و در بالغین به صورت مزمن نمود پیدا کرده وتلفاتی در حدود 9 تا 20 درصدی را ایجاد می نماید.این میکروب به صورت باسیلهایی به ابعاد 3-2×1-7/0میکرون بوده وبه وسیله تاژکهای اطرافی متحرک می باشد.روی محیطهای معمولی به راحتی رشد می کندواز سایر میکروبهای گرم منفی بیماریزای ماهیان ،آئروموناس ها وپسودوموناس ها ،با واکنش اکسیداز منفی آن تشخیص داده می شود.پرگنه ها به قطر 5/1-1میلیمتر بوده،براق وبه رنگ زرد نخودی کم رنگ می باشند.درجه حرارت مناسب برای رشد آن 22درجه سانتیگراد می باشد.تلفات تدریجی وپلکانی ماهیهای قزل آلای رنگین کمان با سپتی سمی و خونریزی عمیق بافتهای سر ماهی بر شیوع این بیماری دلالت می کند. ممکن است این بیماری با سایر سپتی سمی های توام با خونریزی ایجاد شده بوسیله باکتریهای گرم منفی دیگر اشتباه شود ولی محدود شدن جراحات خارجی به سر ماهی بیمار یک علامت درمانگاهی است که می تواند در تشخیص تفریقی نقش نسبتا مهمی داشته باشد.در این تحقیق تلاش بر آن بوده است که پس از طراحی یک طرح آماری اساسی جهت پوشش دادن کل مزارع استان و بازدید و بررسی وضعیت بهداشتی مزارع و تکمیل پرسشنامه های مربوطه و پس از نمونه برداری از مزارع تکثیر و پرورش استان وکشت از سطوح خارجی و اندام داخلی نمونه ها در محیط اختصاصی yersinia selective agar نسبت به تشخیص بیماریهای باکتریایی در مزارع یاد شده از جمله بیماری باکتریائی دهان قرمز روده ای (ERM ) Enteric Redmouth Disease وارتباط وقوع این بیماری با وضعیت بهداشتی ، عوامل محیطی و مدیریت بهداشتی در مزارع مورد مطالعه اقدام لازم صورت پذیرد.
با توجه به اینکه باکتری یرسینیا راکری ( (Yersinia ruckeri عامل بیماری دهان قرمز روده ای آبزیان است و سالانه موجب بروز خسارات هنگفتی به صنعت آبزی پروری در ایران و جهان می شود و با عنایت به شیوع گسترده این بیماری در ایران ( بر اساس گزارش سازمان دامپزشکی کشور این بیماری از نظر میزان خسارات اقتصادی و گسترش بیماری بعد از استرپتوکوکوزیس به عنوان دومین بیماری مهم مزارع سردآبی کشور مطرح می باشد) . با عنایت به گزارش جدا سازی و شناسائی عامل این بیماری از بسیاری از استان های کشور همچون استان فارس(اخلاقی)، استان چهار محال بختیاری (فدائی فرد)، استان مازندران ( قیاسی)، استان تهران (سلطانی ، ذریه زهرا و تراحمه) ، استان همدان(ذریه زهرا) ، و عدم گزارش رسمی این بیماری از استان آذربایجان غربی تاکنون، این تحقیق در این سطح برای اولین بار در کشور صورت گرفت. شایان ذکر است بر اساس آخرین یافته های علمی این بیماری جزو بیماری های قابل انتقال میان انسان و حیوان ((Zoonosis طبفه بندی شده است و جداسازی و شناسائی آن از نظر بهداشت عمومی نیز حائز اهمیت می باشد. بیماری مزبور در انسان بصورت عفونت های گوارشی- روده ای بروز می نماید و در صورت وجود زخم در دست و آلودگی زخم با آب مزرعه یا آکواریوم ماهیان مبتلا ، عفونت ممکن است با تب های شدید نیز در انسان همراه باشد. این بیماری جزء عفونت های ثانویه در انسان مطرح می باشد بویژه در افرادی که سیستم ایمنی ضعیف دارند مشاهده می شود (مثل HIV+ ها و افراد مبتلا به نقص سیستم ایمنی Immuno- suppressive)
در این تحقیق طی فروردین ماه 1391 تا مرداد ماه 1392 از تعداد 285 ماهی قزل آلای رنگین کمان با اوزان 1 تا 200 گرم به بالا از 18 مزرعه و 1 مجتمع پرورش ماهی در سطح استان آذربایجان غربی جهت جداسازی و شناسایی باکتری بیماری زای یرسینیا راکری عامل بیماری دهان قرمز روده ای که یک بیماری مشترک بین انسان و ماهی بوده و به سه فرم حاد، تحت حاد و مزمن با علائمی از قبیل قرمزی دهان وسرپوش آبشش ها، اگزوفتالمی، حرکت بدون هدف، اتساع شکمی و خونریزی در قسمت مخرج در ماهی قزل آلا و در انسان به صورت عوارض وبیماری های دستگاه گوارشی دیده می شود نمونه گیری به عمل آمد. به منظور جداسازی باکتری ، نمونه بافت کلیه و ثلث انتهایی روده واز قسمت دهانی ماهی روی محیط اختصاصی یرسینیا (Yersinia selective agar) کشت داده شد و پلیت ها در درجه حرارت 25 درجه سانتی گراد به مدت 48 الی72 ساعت در انکوباتورنگهداری شدند.
نتایج :
با استفاده از آزمایش های رنگ آمیزی گرم و آزمایش های بیوشیمیایی در آزمایشگاه از 285 نمونه، 110 نمونه آلوده به یرسینیا راکری مربوط به بافت روده (با میانگین 59/38 درصدآلودگی) و76 نمونه آلوده در قسمت دهانی(با میانگین 66/25 درصد آلودگی ) و 25 نمونه آلوده در قسمت کلیه(با میانگین 77/8 درصد آلودگی ) ماهیان بود. ضمن آنکه از 19 مزرعه مورد مطالعه در سطح استان از 7 مزرعه باکتری یرسینیا راکری جدا گردید که آلودگی معادل 84/36 درصد بر آورد گردید که نشان از بالا بودن میزان درصد آلودگی در مقایسه با سایر استان ها بوده که می تواند نشانگر و خامت وضیعت بیماری و تحت حاد بودن بیماری در مزارع سطح استان می باشد . و در خصوص اوزان مختلف، اندازه تا انگشت قدی با وزن 20-1 گرمی بیشترین آلودگی ( به میزان63/52) و اندازه بازاری با وزن 200 گرم به بالا ( به میزان56/24) کمترین آلودگی را به باکتری یرسینیا راکری داشته که نشان از حساسیت بالای ماهیان با اوزان کم و اندازه های کوچکتر نسبت به ماهیان با اوزان بالا و اندازه بزرگتر است. همچنین مشخص شد که همبستگی معنی داری بین مقادیر بالای نیتریت و بروز بیماری وجود دارد (r=870 و p=0.03) . چنین بنظر میرسد مقادیر بالای نیتریت (از ppm 0.1 به بالا) به عنوان یک فاکتور مستعد کننده قوی در بروز بیماری فوق نقش کلیدی دارند.
دستور العمل فنی و توصیه ترویجی :
· در پرورش ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان مهمترین عامل که باید مدنظر قرار گیرد، ویژگیهای فیزیکی و شیمیائی آب است که درجه حرارت جزء مهمترین آنها می‌باشد. به دلیل اینکه کنترل درجه حرارت بسیار مشکل است و تنظیم آن در استخرهای پرورشی تقریباً کاری است غیرممکن، بنابراین باید از منابع آبی استفاده کردکه تغییرات حرارتی آن حداقل باشد.
· کنترل کردن ازت (آمونیاک، نیترات، نیتریت) که در بروز و شیوع بیماری نقش بسیار مهمی دارد.
· شیوه های کاهش استرس در مزارع ماهیان پرورشی
· ضدعفونی مناسب استخرها و منابع تامین آب
· حصار کشی مناسب وعدم وجود گیاهان و علفهای هرز در استخرهای پرورشی
· داشتن مسئول فنی مرتبط با بیماریهای آبزیان
· افزایش سطح آگاهی کارگران مزارع در برخورد با بیماریها
· غذا دهی و تغذیه مناسب
· انبار کردن صحیح و جلوگیری از رطوببت مواد غذایی
· استفاده از بیوفیلترها و اشعه ی UVو یا Ozoneدر صورت امکان و با مدیریت صحیح
· رعایت تراکم مناسب استخرهای پرورش ماهی
· مدیرت صحیح بهداشتی وعلمی مزارع پرورش ماهی
· رعایت اصولی صحیح در طراحی و احداث مزارع و رعایت تراکم استاندارد ماهیان در واحد سطح
· استفاده از نیروی کار مناسب و آموزش کارگران درزمینه هایی از قبیل رعایت موارد بهداشتی و غیره
· استفاده از منابع آبی مطمئن و سالم در مزارع و تهیه بچه ماهیان از منابع مطمئن و غیر آلوده
· رعایت دقیق اصول بهداشتی و مراقبتی در حمل و نقل بچه ماهیان و ماهیان مولد
· قرنطینه ماهیانی که تازه به مزارع آورده می شوند به مدت 3 تا 4 هفته
· دور نگه داشتن بچه ماهیان و ماهیان پرواری و ماهیان مولد از یکدیگر
· تنظیم و بالانس مناسب جیره های غذایی در دوره های مختلف رشد
· جلوگیری از ورود و رسیدن ماهیان بیمار و غیر طبیعی به بازار ماهی و مصرف کننده ها
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی :
نتایج بدست آمده حاکی از آن است که بیماری یرسینیوزیس که یک بیماری مشترک بین انسان و ماهی است در سطح مزارع استان آذربایجان غربی با توجه به تعداد نمونه های مثبت در کلیه و روده به صورت تحت حاد بوده و نیاز به درمان و آنتی بیوتیک تراپی داشته تا از تبدیل بیماری به فرم حاد و مزمن و شیوع آن جلوگیری شود. در ادامه نتایج بدست آمده میزان آلودگی به یرسینیا راکری به ترتیب در اندازه های، تا انگشت قدی نسبت به انگشت قدی، پیش رشد، رشد و بازاری بیشتر بوده لذا دور نگه داشتن بچه ماهیان از ماهیان پرواری و مولد بسیار مهم بوده زیرا ماهیان بزرگتر در طول دوره زندگی خود با عوامل میکروبی و عفونی گوناگونی روبرو گشته و با آنها به نقطه تعادل رسیده اند و در واقع ناقلین به ظاهر سالم می باشند و ماهیان کوچکتر بسیار حساس بوده و بدلیل نقص در سیستم ایمنی در صورت مجاورت به انواع عفونت ها مبتلا می شوند.
به هر حال وجود آلودگی های مربوط به باکتری یرسینیا راکری در مزارع پرورش ماهی قزل آلا ی رنگین کمان میتواند دلیلی موجه بر خصوصیات تهاجم گری و بیماری زا بودن این باکتری در مزارع پرورشی باشد و با توجه به شیوع بیماری در شرایط نا مساعد محیطی و تشدید آن در شرایط وقوع استرس و فشار باعث بروز تلفات و خسارات سنگین در ماهیان قزل آلا گردد. لذا این امر مستلزم پرداختن به مطالعات بیشتر جهت شناسایی دقیق این باکتری در سطح مزارع و استفاده از مناسبترین روش های اصلاحی ،پیشگیری، درمان و مدیریت صحیح می باشد
از طرفی با توجه به نتایج حاصله می توان چنین استباط کرد که پارامترهای فیزیکی وشیمیایی آب مزارع در ایجاد بیماریهای باکتریایی نقش مستقیم دارد. به طوریکه در بیشتر مزارعی که از کیفیت نامطلوب شرایط آبی به سر می برند بیماریهای باکتریایی همچون بیماری دهان قرمز روده ای در این مزارع بیشتر به چشم می خوردکه لزوم توجه بیشتر وشرایط مدیریتی بهداشتی مطلوبی را ایجاد می کند. همچنین در این بررسی مزارعی که از مدیریت بهداشتی مناسبی برخودار بودندکمتر دچار بیماریهای باکتریایی نظیر (E.R.M).شدند که این امر حاکی از اهمیت مسائل مدیریتی در کنترل و پیشگیری از ایجاد بیماریها در مزارع پرورشی دارد. دراین مطالعه تغییرات خصوصیات فیزیکی وشیمیایی آب مزارع نیز مورد ارزیابی قرار گرفت. (نمودارهای3-1تا3-13). باتوجه به نتایج چنین استنباط می شود که با افزایش دمای هوا و وارد شدن به فصول گرم سال درجه حرارت آب و ازت مزارع افزایش و اکسیژن نیز کاهش می یابد همچنین مقایسه ای نیزبین پارامترهای فیزیکی وشیمیایی مزارعی که از مدیریت بهداشتی مناسبی برخوردار بودند و بیماری یرسینیوز در آنها به صورت تحت حاد(آلودگی کمتر) بوده نسبت به مزارعی که ازمدیرت ضعیف تری برخوردار بوده وبیماری یرسینیوز در مزارع آنها به صورت حاد(آلودگی بالا) بوده از ویژگیهای مطلوبتری برخوردار بوده اندکه لزوم توجه بیشتر، کنترل عوامل محیطی، طراحی مناسب استخرها در اوزان کوچکتر را ایجاد می کند.