اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق:
ماهی آزاد دریای خزر (Salmo trutta caspius Kessler, 1870) یکی از با ارزشترین گونه های اقتصادی و بومی دریای خزر محسوب می گردد. این گونه از نوع ماهیان مهاجر (Anadromus) می باشد و در فصل بهار و پائیز به رودخانه ها جهت تخمریزی مهاجرت می کند. این ماهی در کرانه های جنوبی دریای خزر زندگی نموده و جهت تخمریزی در اواخر فصل پائیز و اوایل زمستان وارد رودخانه های، تنکابن رود (چشمه کیله)، آستارا رود، بابل رود، شفا رود، صفارود، سفید رود و چند رودخانه دیگر می شود. ماهی آزاد بخش جنوبی دریای خزر بطور میانگین دارای متوسط وزن 4800 گرم و 77 سانتیمتر بوده است .حداکثر طول این گونه 105 سانتیمتر و حداکثر وزن 13 کیلوگرم بوده و به ندرت 51 کیلوگرم نیز گزارش شده است .
حفظ و بازسازی ذخائر ماهیان بویژه ماهیان در معرض خطر انقراض یکی از مهمترین وظایف محوری نهادهای مسئول است. ماهی آزاد دریای خزر طبق معیارهای IUCN درلیست سرخ و در زمره ماهیان در معرض خطر انقراض (Endangered) قراردارد ازآنجایی که یکی از محورهای اصلی پژوهش های شیلاتی در زمینه حفظ و بازسازی ذخایر گونه های وحشی موجود در آبهای کشور است و تاکنون عمده فعالیت های صورت گرفته روی ماهی آزاد دریای خزر در زمینه بازسازی ذخایر این گونه ها از طریق تکثیر مصنوعی و تولید بچه ماهی و رها سازی در رودخانه ها و مصب آنها در محل ورود به دریا می باشد و لی علیرغم تلاش های بسیار همکاران شیلاتی از سال 1362تا کنون تا کنون نتابج مطلوب حاصل نگردیده است. از سوی دیگر تاکنون مطالعات دقیقی در خصوص وضعیت بهداشت و بیماریهای این گونه با ارزش و نتابج حاصل از رهاسازی بویژه در خصوص تعیین ضریب بازگشت بچه ماهیان رها سازی شده صورت نگرفته است.
میزان صید این گونه منحضر به فرد از دریای خزر طی سالهای گذشته نوسانات بسیار داشته است بطوریکه طی سالهای اخیر به دلایل متعدد با کاهش چشمگیری در صید سالیانه این ماهی با ارزش روبرو بوده ایم.
اهداف طرح:
· هدف اصلی:
ارتقای کیفی ، بهبود حفظ و بازسازی ذخایر ماهی آزاد دریای خزر ((Salmo trutta caspius از طریق جدیدترین روشهای تخصصی، علمی و اجرائی به شیوه مدیریت چند منظوره ای مکمل(Multidisciplinary)
· اهداف فرعی :
صید مولدین و تولید ، برچسب گذاری و ردیابی و رها سازی ماهی آزاد دریای خزر در دریا
تعیین اندازه مناسب بچه ماهیان (اسمولت) جهت رهاسازی
تعیین مکان های مناسب رهاسازی در رودخانه های مهم شمال منتهی به دریای خزر
تعیین روش علامت گذاری (Tagging) مناسب جهت بیست هزار اسمولت ماهی آزاد قبل از عملیات رهاسازی
تعیین وضعیت بهداشتی و بیماریهای مولدین، لاروها و بچه ماهیان.
ایجاد بانک ژ ن ماهی مولد زنده در رودخانه های جنوبی دریای خزر
ایجاد بانک اسپرم از ماهی آزاد دریای خزر در رودخانه های جنوبی این دریا
ظرفیت سازی در جامعه در مورد حفاظت از گونه ماهی آزاد دریای خزر
مراحل اجرائی انجام طرح ملی شامل موارد ذیل بود:
فعالیت های اجرائی مربوط به طرح ملی:
1. صید مولدین: حدود 110-90 عدد مولد ماهی آزاد دریای خزر که از مصب رودخانه های مهم استان های گیلان و مازندران از جمله رودخانه چشمه کیله تنکابن صورت گرفت .
2. انتقال مولدین: مولدین صید شده با تانک های مخصوص حمل مولدین به سالن های تکثیر در استان های گیلان و مازندران انتقال یافتند.
3. تیماربندی و مراقبت از مولدین تا زمان تکثیر
4. نگهداری مولدین: مولدین در مکان های مناسب تا پایان مرحله رسیدگی جنسی نگهداری می شدند
5. تکثیر و تولید بچه ماهی
6. لقاح مصنوعی : شامل مراحل زیر میباشد:
· انتقال مولدین به اتاق مخصوص تخم گیری
· بیهوشی توسط ماده MS222 یا عصاره گل میخک
· استحصال گامت ها به روش خشک
· انکوباسیون: تخم های بارور در تانک های کالیفرنیایی در مراکز تکثیر مورد نظرنگهداری می شدند . تغذیه لاروهای جوان با نوزاد آرتیما و لارو گاماروس صورت می گرفت ( دروه نوری، شدت و طیف نور مورد استفاده بر اساس روش های استاندارد آزادماهیان بود)
7. پرورش لاروها: از مهم ترین اهداف پروژه، تولید لارو و بالا بردن درصد بقا و کیفیت لاروها جهت تولید ماهی های جوان از 30-25 درصد به حدود 70 درصد بود. بالا بردن میزان بازماندگی لارو جهت تولید ماهیان جوان بیشتر وابسته به عواملی می باشد که این عوامل در کنار هم مفید خواهند بود به طوری که عدم رعایت یکی از این عوامل مانع از رسیدن به هدف اصلی بود. این عوامل شامل موارد ذیل بود:.
8. نوع مولد و مدیریت: شرایط تغذیه (ترکیبات غذایی،کمیت یا مقدار غذا،مراحل تغذیه)، شرایط زیست محیطی (سایز تانک ، شرایط نوری ،میزان جریان آب و غیره )
9. علامت گذاری و رهاسازی بچه ماهی ها
10. علامت گذاری بچه ماهیان
به منظور ردیابی بچه ماهیان رهاسازی شده تعداد 10 درصد از هر بچه ماهیان توسط coded wire tag علامت گذاری می شدند.
11. عملیات رها سازی
عملکرد رها سازی و فعالیت های مرتبط
عملیات رهاسازی تدریجی
به عملیاتی که پیش از آزادسازی جهت آماده سازی بچه ماهی برای ورود به محیط جدید انجام می گردید گفته می شود. به طوری که بچه ماهی بتواند خودرا با شرایط محیطی جدید از جمله شرایط هیدورلوژیکی و شرایط هیدروشیمیایی رودخانه ای که در آن رها سازی می شود منطبق شده و در نتیجه بتواند جهت یابی بهتری داشته باشد.
12. محل و مکان رهاسازی
اطلاعات زیادی در خصوص انتخاب محل و زمان مناسب رهاسازی ماهی آزاد پرورشی لازم است. از جمله جریان آب، کیفیت زیستگاه، وجود شکارچی، فراوانی رقیب و غیره که همه این موارد باید مورد توجه قرار می گرفت.
13. رودخانه های رهاسازی
رودخانه های رهاسازی شامل رودخانه های اصلی منتهی به دریای خزر بود.
14. سایز رهاسازی
بر اساس مطالعات انجام شده در این زمینه از جمله مطالعاتی که توسط بهرامیان و همکاران .2006 و صیاد بورانی وهمکاران 2008 انجام شده است بهترین وزن رهاسازی ماهی آزاد دریای خزر، 20 گرم و وزن 121 میلی متر گزارش شده است در این طرح ملی نیز بر اساس بررسی های بعمل آمده در پروژه مربوطه وزن مناسب جهت رهاسازی بچه ماهیان در رودخانه های مورد نظر جهت عملیات رها سازی 17-15 گرم برآورد گردید.
15. ایجاد بانک ژن ماهیان مولد
شامل انجام مراحل زیر بود:
1. علامت گذاری تک تک مولدین توسط تگ های ویژه
2. نمونه برداری از باله چربی برای تشخیص ژنتیکی مولدین
3. استخراج DNA جهت تشخیص مارکرهای پلی مورفیک
4. تشخیص تنوع alleli ماهیان با منشأ مختلف.
5. ایجاد بانک اسپرم از نژادهای مختلف
نتایج:
1. ارائه پروتکل استاندارد برای سازمان شیلات ایران و سایر سازمان های شیلات منطقه دریای خزر در زمینه تولید و رها سازی بچه ماهیان آزاد دریای خزر جهت ارتقای کیفی ، اعتبار بخشی و پایداری اطلاعات به منظور مقایسه مشاوره ها و نتایج منطقی برای فعالیت های بازسازی ذخایر .
2. تأسیس بانک ژن ماهی آزاد دریای خزر
3. ایجاد بانک اسپرم از نژادهای مختلف هدف اصلی این فعالیت، ایجاد بانک اسپرم ماهی آزاد دریای خزر و انجماد اسپرم ماهیان مولد نر و بررسی ژنتیکی جهت حفاظت از این گونه در خطر انقراض بود. این روش نه تنها در آبزی پروری جهت پرورش و هیبریداسیون انتخابی ماهی کاربرد زیادی دارد بلکه یک ابزار مهم در ایجاد تنوع زیستی و حفظ گونه های در خطر انقراض نیز می باشد.
4. انتشار یافته های بدست آمده از این طرح در منطقه و فرهنگ سازی در سطح جامعه صیادی و سایر مرتبطین و مخاطبین در زمینه ماهی آزاد دریای خزر
5. برگزاری جلسات هم اندیشی و نشست های مشورتی در سطح ملی و منطقه ای و نیز برگزاری دوره های ترویجی مورد نظر در خصوص ارائه یافته های حاصله و تبادل نظر و اخذ دیدگاههای مختلف در جهت ارتقای کیفی این طرح ملی بود که بر اساس مصوبات اصلی و کلیدی طرح ملی به ترتیب زمانی و بطور کامل به اجرا درآمد.
6. در این طرح ملی طی سه گردهمائی اصلی از نهاد ها و دست اندرکاران و مسئولین اجرائی و اساتید دانشگاهها و سازمان های اجرائی مختلف دعوت بعمل آمد و از طریق تشکیل کارگاه ها و دوره های آموزشی، سمینارها و سخنرانی های متعدد، تلاش دست اندرکاران طرح ملی بر آن بود تا جوامع عمومی از اهمیت ماهی آزاد دریای خزر آگاهی بیشتری پیدا نمایند. همچنین فعالیت هایی نظیر تهیه بروشور، پوستر و CD که بیانگر اهمیت ماهی آزاد دریای خزر باشد نیز مدنظر قرار داشت که در سطح مورد انتظار تحقق یافت.
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی:
1. مبارزه جدی و اساسی با پدیده صید قاچاق با تاکید بر جمع آوری مکرر دامهای گوشگیر ماهیان استخوانی
2. بازسازی و حفاظت از مناطق طبیعی تخمریزی ماهیان آزاد از طریق بهبود وضعیت رودخانه‌های اصلی مهاجرت ماهیان آزاد و احداث Fish way مناسب در محل سدهای احداثی بر روی رودخانه های مهم شمالی کشور( همچون سد سفید رود و ....)
3. با توجه به اینکه در حال حاضر رودخانه تنکابن تنها رودخانه‌ای است که مولدین ماهی آزاد را جهت تکثیر برای کارگاه شهید باهنر کلاردشت فراهم می‌نماید ، لذا بایستی از این رودخانه حفاظت بیشتری به عمل آید که این حفاظت بخصوص پس از رهاکرد بچه ماهیان از اهمیت ویژه ای برخوردار است .
4. توجه ویژه و برنامه ریزی های اساسی جهت تهیه مولدین و تکثیر مصنوعی ماهیان آزاد رودخانه های بخش غربی استان گیلان به منظور بازسازی ذخایر این ماهی در مناطق غربی دریای خزر
5. استانداردسازی انتخاب مولدین ماهی آزاد برای تکثیر مصنوعی
6. توجه و سرمایه گزاری بیشتر در تولید بچه ماهیان آزاد با کیفیت مطلوب و عدم رهاسازی بچه ماهیان زیر 10 گرم
7. حفظ و حراست چراگاههای طبیعی ماهیان در سواحل جنوبی دریای خزر از گرگان تا آستارا
8. استفاده از ناظرین پره برای ثبت دقیق آمار صید انواع ماهیان و بخصوص ماهی آزاد دریای خزر
9. استفاده بهینه از توان بالقوه افراد جامعه ، با در نظر گرفتن عوامل مؤثر جهت بهبود و ارتقاء عملکرد زیست محیطی افراد، اقدامات مؤثرتری در جهت حمایت از حفظ و بازسازی ذخایر ماهی آزاد دریای خزر و ایجاد بستری مناسب جهت مشارکت همگانی و فرهنگ سازی لازم میان مردم صورت گیرد.
10. با توجه به برنامه های سازمان محیط زیست دریایی در کشورهای مختلف جهان در کاهش عوامل خطرساز، این نوع برنامه ها نیز در ایران برای اصلاح امور و کنترل عوامل خطرساز محیط زیست دریایی و افزایش مدیریت مشارکتی و بهره برداری بهینه، بویژه در حاشیه سواحل جنوبی دریای خزر و رودخانه های منتهی به آن صورت گیرد.
11. با توجه به برنامه های توسعه ای سازمان شیلات ایران در مقوله پرورش ماهی درقفس (Cage culture) در آبهای شمال و جنوب کشور و نطر به بومی بودن ماهی آزاد دریای خزر به عنوان یک گونه منحصر به فرد پیشنهاد می شود از این گونه در برنامه های پرورش ماهی درقفس در دریای خزر بیشتر استفاده گردد.
12. در این راستا توجه اساسی از سوی دستگاههای مسئول به مراکز تکثیر وتولید بچه ماهیان آزاد با کیفیت امری ضروری و استراتژیک محسوب می گردد که تاثیر آن در مقوله باز سازی ذخائر این گونه ارزشمند نیز بسیار تاثیرگذار و حائز اهمیت خواهد بود.
13. توجه ویژه و اساسی از سوی متولیان امور شیلاتی کشور به مقوله اصلاح نژاد در مقوله ماهی آزاد دریای خزر همچون سایر گونه های اقتصادی دریای خزر سالهاست در کشور مغفول باقی مانده و تحول اساسی در این مقوله مورد انتظار می باشد.
14. توجه اساسی به بهبود کیفیت تغذیه و تولید غذاهای مورد نیاز منطبق بر احتیاجات و نیازهای غذائی این گونه آابزی مهم و مشارکت بیشتر بخش خصوصی در این عرصه بشدت مورد نیاز می باشد.
15. گسترش و ارتقای کیفی برنامه های ترویجی و تبلیغی لازم در خصوص گسترش فرهنگ استفاده از این گونه ارزشمند با مشارکت اتحادیه ها و بخش خصوصی موجبات ارتقای بیشتر جایگاه این گونه در عرصه های شیلاتی و آبزی پروری کشور خواهد بود.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی:
تمامی استان های ساحلی شمال کشور و نیز کشور های حاشیه دریای خزر که به نحوی با ماهی آزاد دریای خزر در ارتباط می باشند.