اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق:
ماهی آزاد دریای خزر در واقع نوعی قزل آلا است که بومی دریای خزر است . این ماهی در سواحل غربی و جنوبی دریا پراکنده می باشد . ولی در سواحل شمالی و همچنین در سواحل شرقی بندرت مشاهده می شود. ذخایر ماهی آزاد در گذشته بدلیل برداشت بی رویه ، سدسازی بر روی رودخانه ها ، آلودگی و کم آبی رودخانه ها ، تکثیر طبیعی این ماهی بشدت کاسته شد و بقای آن با بازسازی ذخایر آن از طریق تکثیر و پرورش بچه ماهیان و رهاسازی آنها به رودخانه ها تثبیت گردید. . بر اساس آمار شیلات ایران در سال 1326 حداکثر صید این ماهی از 20 تن در سال تجاوز نکرده است و از آن پس هر ساله صید آن سیر نزولی داشته بطوریکه در اوایل سال 1360 از آمار شیلاتی حذف گردید و دیگر جزء ماهیان تجاری محسوب نمی گردید و اگر چنانچه این روند ادامه می یافت ، نسل آن رو به انقراض می رفت . عواملی نظیر صید بی رویه ، از بین رفتن مکانهای تکثیر طبیعی این ماهی در رودخانه ها ، کشتار بچه ماهیان آنها در رودخانه ها و کاهش سطح آب دریای خزر در کاهش ذخایر این ماهی موثر بوده اند . بازسازی ذخایر ماهی آزاد دریای خزر از سال 1362 تا کنون در حال انجام بوده و سالیانه بطور متوسط 348 هزار عدد بچه ماهی آزاد به دریای خزر رها سازی شده است .
در حال حاضر تنها رودخانه ای که از آن مولد ماهی آزاد تهیه می شود ، رودخانه چشمه کیله تنکابن می باشد که عمده مولدین از این رودخانه تهیه می گردد و بچه ماهیان آزاد رهاسازی شده به این رودخانه تا قبل از رسیدن به دریا به دلایل متعددی از جمله صید غیر اصولی توسط از افراد سودجو ، برداشت بی رویه و غیر اصولی شن و ماسه از بستر رودخانه تنکابن و همچنین وجود موانع فیزیکی و پرندگان ماهیخوار از بین می روند .
متاسفانه از رودخانه های منطقه غربی برای بازسازی ذخایر مولدی تهیه نمی شود . لذا هدف کلی از اجرای این پروژه تهیه مولدین ماهی آزاد دریای خزر از رودخانه های غربی استان گیلان و رهاسازی بچه ماهیان آزاد به رودخانه هایی بود که مولدین از آنجا تهیه شده بود .
از ابتدای فصل صید سال 91 – 1390 ، عملیات اجرایی برای تهیه مولدین ماهی آزاد دریای خزر Salmo trutta caspius شروع گردید . ابتدا اطلاعات صید 10 ساله اخیر ماهی آزاد در شرکتهای تعاونی استان گیلان تهیه و مراکز عمده صید آن در استان گیلان مشخص گردید و بر اساس اطلاعات فوق ، شرکتهای تعاونی پره پشته جوکندان ، شهدای جوکندان ، امید چوبر ، شهدای هفت تیر ، ایثارگران سپاه ، کریم بخش ، پره امید و پره بحر امید در چابکسر جهت تهیه مولدین انتخاب گردیدند . سپس جهت استقرار اقلام مورد نیاز برای نگهداری مولدین صید شده ( کپسول اکسیژن ، وان 100 لیتری ، مانومتر و غیره ) اقدامات لازم انجام و اقلام مورد نیاز خریداری گردید . پس از صید ماهی ، آنها را توسط تنظیف های نرم به مخازن آبی واجد آب شیرین انتقال داده می شد. سپس این امکانات در پره های تعیین شده مستقر گردید . همچنین یک دستگاه وانت مجهز به چان برزنتی و کپسول اکسیژن برای انتقال مولدین صید شده تهیه گردید. اکیپ تحقیقاتی هماهنگی های لازم را با معاونت صید و بنادر ماهیگیری استان گیلان و شرکتهای تعاونی پره انجام دادند و مقرر گردید که شرکتهای تعاونی پره پس از صید مولدین به گروه تحقیقاتی اطلاع داده تا در اسرع وقت به منطقه عزیمت نمایند . همچنین با توجه به موقعیت پره ها دو کارگاه پرورش ماهی قزل آلا یکی در جاده اسالم به خلخال ( کارگاه آقای جهانخواه ) و یکی در منطقه رودسر ( کارگاه آقای عینی ) برای نگهداری و تکثیر مولدین در نظر گرفته شد . هر یک از مولدین واجد یک عدد پلاک گردیدند تا مشخص شود مولد مربوطه در چه تاریخ و در چه مکانی صید گردیده است . طول مولدین با استفاده از تخته بیومتری با دقت 5/0 سانتی متر و وزن مولدین صید شده با استفاده ترازوی دجیتال با دقت 5 گرم اندازه گیری گردید. با استفاده از آزمون ANOVA وجود اختلاف میانگینهای طول و وزن در مناطق مختلف در سطح معنی دار 05/0 مورد رسیدگی قرار گرفت .
نتایج:
پس از وقوع سیلاب های پائیزی و کاهش دمای آب رودخانه ها به کمتر از 18 درجه سانتیگراد شاهد افزایش مهاجرت ماهی مولد آزاد بودیم و اولین مولد ماهی آزاد در تاریخ 14 مهر ماه 1390 صید گردید که پس از صید علامتگذاری شد. مجموعا تعداد 44 عدد مولد ماهی آزاد در طی مدت 2 ماه صید گردید . عمده ماهیان صید شده مربوط به ناحیه رودخانه کرگانرود بوده است .میانگین طول چنگالی مولدین صید شده 7/67 سانتی متر و میانگین وزن آنها 7/3122 گرم بوده است . از مجموع 44 عدد مولد تهیه شده ، 9 عدد تلف گردید . در طی مدت نگهداری مولدین ، سرکشی های منظم از مولدین جهت پایش بهداشتی انجام می گرفت . میانگین ضریب چاقی مولدین ماهی آزاد صید شده در استان گیلان برابر 105/0 ± 95/0 با دامنه ای از 79/0 تا 28/1 محاسبه شده است .
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی:
با توجه به فعالیتهای انجام شده در این پروژه می توان امیدوار بود که در صورت حمایتهای مالی و اعتباری و همکاری صمیمانه صیادان و سماکان منطقه غربی سواحل ایرانی ، مولدین خوبی از این منطقه می توان تهیه نمود . با توجه به اینکه جمعیت ماهی آزاد این منطقه دارای تنوع ژنتیکی و فراوانی بالاتری نسبت به مولدین منطقه مازندران می باشد ، لذا کمتر دستخوش تغییرات ژنتیکی قرار گرفته است و حالت جمعیت وحشی داشته و کمتر تحت تاثیر تکثیر مصنوعی واقع شده است و لازم است که جمعیت این منطقه بطور مجزا مورد بازسازی ذخایر قرار گیرد . چرا که تخریب ذخایر ژنتیکی و نابودی تدریجی بانک ژنی پارامتری است که در دراز مدت خود را نمایان می سازد . اتکای دراز مدت بر تکثیر مصنوعی باعث کاهش سرعت رشد ، متوسط طول ، تعداد همآوری و افزایش لاروهای ناقص الخلقه شده و این مسائل در یک پروسه 40 – 25 ساله اتفاق می افتد . هر ساله تعدادی از مولدین این ماهی در رودخانه های بخش غربی استان گیلان صید می گردد و در صورت ایجاد تمهیداتی می توان نسبت به تهیه مولدین و تکثیر مصنوعی ماهیان آزاد این منطقه نیز اقدام نمود . این عمل می تواند علاوه بر احیاء ذخایر ، باعث بالا رفتن تنوع ژنتیکی این گونه گردد .
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی:
آنچه از این مطالعه نتیجه می شود این است که ماهی آزاد منطقه غربی سواحل ایرانی دریای خزر نیازمند توجه ویژه و مطالعات بیشتر از نظر ساختار جمعیتی و امکان تکثیر مصنوعی آن در رودخانه های این منطقه می باشد که امیدواریم این مهم در برنامه های آتی موسسه تحقیقات و سازمان شیلات ایران قرار گیرد .