اهمیت و ضرورت پروژه :
استان قم با وسعت 11238 کیلو متر مربع حدود68/0 مساحت کل کشور را در برگرفته و تقریبا در مرکز ایران قرار داشته ودارای آب و هوای گرم خشک می باشد .این استان بعلت داشتن پوشش گیاهی و جانوری منحصر به فرد وعلی الخصوص دریاچه های شور های حوض سلطان و نمک از اکوسیستم خاصی در کشور برخوردار است . در خصوص پرورش آرتمیادر اراضی شور در نواحی مختلف ایران و نیز استان قم تحقیقاتی انجام گرفته که حاکی از پتانسیل های مستعد در کشور ونیز در استان قم می باشد . هدف از تحقیق حاضر که به سفارش اداره کل شیلات قم وسازمان حفاظت محیط زیست آن استان و باهدایت علمی مرکز تحقیقات آرتمیای کشور انجام گرفته در خصوص پرورش آرتمیای بومی قم و آرتمیافرانسیسکانا (گونه خارجی ) در امتداد دریاچه نمک قم وتعیین غالبیت گونه پرورشی در اکوسیستم این منطقه می باشد .بدین منظور پتانسیل یابی وکسب اطلاعات اقلیمی وتو پوگرافی از 5 ناحیه استان قم انجام پذیرفت. این نواحی شامل حواشی دریاچه نمک و حوض سلطان ،زه کش شمس آباد، ایستگاه راه آهن ومزرعه کشت وصنعت آب شیرین در ضلع شمال شرقی دریاچه تمک قم بودند. حواشی دریاچه نمک قم وحوض سلطان بدلیل داشتن اقلیمی مناسب آب شور ،مساحتی وسیع، در خور اهمیت سرمایه گذاری برای توسعه پرورش آرتمیا بودند ولی از نظر امکانات فنی ودسترسی به نواحی از مشکلاتی برخور دار بودند همچنین ایستگاه راه آهن و مزرعه کشت و صنعت نیز مشکلات کم آبی داشتند . فلذا پس از بررسی بعمل آمده مزرعه کشت وصنعت آب شیرین در 45 کیلومتری کاشان و در امتداد دریاچه نمک قم بدلیل داشتن اکوسیستم شورزی و مشابه با دریاچه، وجود زه کش های آب شور در پایین دست مزرعه ،امکانات فنی و مساحت وسیع ، بافت خاک مناسب ودسترسی آسان به عنوان ناحیه منتخب برای اجرای پروژه انتخاب گردید بدین منظور تعداد شش استخر 50 متر مربعی در کنار استخر آبگیری موجود طراحی و ساخته شد و میزان 70گرم سیست آرتمیای بومی قم و3/23 گرم سیست آرتمیا فرانسیسکانا در زوک های 10لیتری برای هر استخر پرورشی با مساحت 50متر مربع اندازاه گیری و تحت شرایط استاندارد(شوری35 ppt 8 pH=، نورlux 2000و دما 28 درجه سانتی گراد) مطابق روش استاندارد تفریخ گردیدند. با محاسبه حجم مفید آب استخرهای پرورشی (112متر مکعب )و هچ مؤثره برای آرتمیای بومی قم (40000)و آرتمیافرانسیسکانا (120000) ، تعداد 25 عدد ناپلی در هر لیتر به میزان 2800000 عدد ناپلی در هر استخر پرورشی با ابعاد 4×12 با شیب دیواره نسبتا زیاد بطوریکه مساحت در کف 50متر مربع و در سطح 273متر مربع بود رهاسازی گردیدند . بررسی های غیر زیستی و زیستی شامل آنالیزهای جلبکی و آب و نیز ارزیابی های جمعیتی هر دوهفته یکبار بطور منظم از استخرها انجام پذیرفت . طول دوره پرورشی از تیر ماه سال 1388 تا اواسط مهر ماه به مدت5/3 ماه انجام پذیرفت . آنچه از نتایج جلبکی حاصل می گردد فراوانی بیشتر جلبک های کلستریوم ، ناویکولار ، نیتشیا در طول دوره پرورشی بود که به موازات آنها گونه های جنس های Amphora ،Tetraselmis ، Cymbella ، Senedesmus، Dscillatoria، Gomphonema نیز در طول دوره پرورشی (105 روز ) مشاهده گردیدند آنچه از نتایج آزمایشات آب بر می آید حفظ شوری آب استخر هادر حدود ppt 50-40 ،pH=8 ، سختی آب در حدود mg9000-7000 می باشد . نتایج ارزیابی جمعیتی حاکی از وجود مقدار بیشترمولدین ماده آرتمیای قم در روزهای 15،30،90پرورش با میانگین عددی 3/120، 8/68، 5/29 در لیتر نسیست به آرتمیا فرانسیسکانا با میانگین عددی 8/28، 5/17، 7/7 در لیتر میباشد که این اختلاف در سطح کمتر از 5% با استفاده از برنامه آماری SPSS ، معنی دار بود. نتایج حاصله دال بر رشد و آداپتاسیون بیشتر آرتمیای بومی قم در شرایط اکوسیستم منطقه پرورشی (مزرعه کشت وصنعت آب شیرین در ضلع شمال شرقی دریاچه نمک قم ) می باشد . برداشت بیومس آرتمیای بومی قم با مقدار 30کیلوگرم در مساحت صد متر مربع نشان داد که تولیدآرمیای بومی استان نسبتا اقتصادی است و میانگین میزان تولید سیست در طی دوره پرورشی (105روز)برای آرتمیای بومی قم درحدود 193عدد در لیتر و برای آرتمیافرانسیسکانا در حدود 5/123عدد در لیتر می باشد . نتیجه گیری کلی حاصله نشان می دهد که آرتمیای بومی قم سازگاری بیشتری را در رشد وتوسعه با شرایط اکولوژی گرم و خشک منطقه پرورشی دارد و می توان از آن به عنوان یک ذخیره زیستی ارزشمند در کشت وتوسعه نژادآرتمیای بومی کشور و سرمایه گذاری های وسیع در احداث پایلوت های وسیع پرورش آرتمیا در اراضی شور واقع در دریاچه نمک قم اقدام نمود .
اهداف:
این پروژه جهت دستیابی به ا هد اف ذیل:
. 1- پتانسیل یابی وتعیین مکان های مناسب برای پرورش آرتمیا ازبین 5 منطقه مختلف جغرافیایی استان قم بر اساس اطلاعات آب و هوایی وآنالیزهای آب و پروفیل خاک
2- پرورش آرتمیای بومی قم و گونه خارجی (آرتمیا فرانسیسکانا ) با ذخایر بومی فیتوپلانکتونی منطقه وتعیین اثرات پرورشی ناشی از پرورش دو نوع آرتمیا بر همدیگر در استخر های پرورشی تحت شرایط یکسان اکولوژیک
3-معرفی نوع مناسب آرتمیا مطابق با شرایط اکوسیستم منطقه به منظور کشت و توسعه و سرمایه گذاری های وسیع در اراضی استان قم
4- اندازه گیری و گزارش فاکتورهای زیستی (ارزیابی های جمعیتی ) ناشی از پرورش آرتمیای بومی قم و آرتمیافرانسیسکانا در استخر های پرورشی
5 – ارزیابی های اقتصادی پرورش آرتمیا در استان قم
6- قطع وابستگی به واردات این محصول و ممانعت از خروج ارز از کشوراز دیگر اهداف فرعی این پروژه محسوب می شود.
روش تحقیق:
. مزرعه کشت وصنعت آب شیرین واقع در 45کیلومتری کاشان (ضلع شمال شرقی دریاچه نمک قم ) بعنوان محل انتخابی احداث پایلوت پرورش آرتمیا انتخاب گردید . بمنظور احداث استخرهای خاکی نمونه آب وخاک از منطقه انتخابی برداشت گردید وجهت انجام آنالیز های آب وخاک به آزمایشگاه ارسال گردید آماده سازی استخرها مثل اکثر کارهای آبزی پروری در استخرهای خاکی با خشک کردن دقیق کف استخرها شروع می شود. لذا بدین منظور کف استخرها کاملأ خشک گردید تا تمام فیتوبنتوزها ،کوپه پود ها و حتی حلزونهای موجود در کف استخرها و حتی گیاهان آبزی (در صورت وجود) کاملأ نابود شوند . زیرا در مرحله پرورش و در مرحله تولید سیست ، سیست های تولیدی در آب های سطحی و عمقی استخرها شناور بوده و برخورد آنها با هر مانعی و یا حتی سنگها وکلوخهای موجود در کف استخرها باعث چسبیدن سیست ها به موانع موجود در کف استخرها شده وافت تولید در استخرها را بدنبال خواهد داشت . در پایان مرحله آماده سازی ، نسبت به باز سازی وتعمیر دیواره ها وکمپکت نمودن دیواره های استخرها بمنظور جلوگیری از نفوذ پذیری آب استخرها اقدام گردید . در مرحله آماده سازی استخرها بمنظور ضد عفونی کف استخرها مقدار500 کیلوگرم آهک ساختمانی به ازای هر هکتار در سطح کف استخرها پاشیده گردید و دیواره ها وکف استخرها با شفته آهک و رس وماسه کوبیده گردیدند تا علاوه بر ضد عفونی استخرها به عدم نفوذپذیری آنها کمک کند . زیرا آهک ضمن اینکه باعث از بین رفتن حلزون ها و کوپه پودهاوفیتو بنتوزهای موجود در کف استخها می شود بعنوان یک ذخیره آمفوتری در استخرها عمل میکند . در مرحله آهک پاشی بایستی دقت نمود که ph آب استخرها بیشتر از 8-9 تجاوز ننمایدکه در این صورت مشکلاتی را در پرورش آرتمیا بدنبال خواهد داشت . ساختار وابعاد استخرهای پرورشی آرتمیا شامل یک استخر ذخیره آب و6عدد استخر پرورش آرتمیا که لوله گذاری شده اند. بمنظور آبگیری استخرها ، آب موجود در زه کش با شوری در حدود (13-15ppt )به استخر ذخیره آب هدایت گردید و پس از گذشت زمانی مناسب در اثر تبخیر آب به شوری 50-60 گرم در لیترنائل گردیدند . لذا استخر های پرورشی با عمق متوسط 1متر با شوری در حدود 50-60 گرم در لیتر آبگیری گردیدند آب ورودی به استخر ها جهت جلوگیری ازورود حشرات مزاحم نظیر سوسک های آبزی و لارو حشرات و جانوران احتمالی پس از پمپاژ از توری 100میکرون عبور داده شد . پس ازآبگیری استخرها نسبت به کنترلpH آب استخر ها اقدام گردید وپس از اندازه گیری pH در حدود 8-9بود.
جهت غنی سازی استخرها ی پرورشی آرتمیا وایجاد بلوم جلبکی جهت استفاده آرتمیا در استخر های مذکور توسط کود مرغی و کود شیمیایی غنی سازی گردیدند. در این طرح سیست آرتمیای بومی قم از دریاچه نمک قم از اداره کل شیلات استان قم ونیز سیست آرتمیا فرانسیسکانا پرورشی در بندر ماهشهر تهیه شدند وبه مرکز تحقیقات آرتمیای کشور منتقل گردیدند. در این طرح با توجه به عدم وجود استخر کافی از استخر ذخیره آب بعنوان استخر آب سبز استفاده گردید. از کود آلی مرغی و کودهای شیمیایی اوره و دی آمونیوم فسفات جهت کود دهی و بلوم پلانکتونی آب استفاده گردید. بمنظور کود دهی استخر آب سبز قبل از آب گیری استخر 200کیلوگرم کود مرغی بعنوان کود پایه در کف استخر پاشیده گردید ودر صورتی که امکان خشک نمودن وجود نداشته باشد بعداز آب گیری کود دهی گردید. در طول اجرای پروژه هر هفته یکبار استخرهای مورد نظر مورد بازدید قرارگرفته وپارامترهای مورد بررسی اندازه گیری گردیدند وکوددهی هفتگی وهر 10روز یکبار وبررسی بیومس هر 2هفته یکبار انجام انجام گردیدند . درجه حرارت آب با استفاده از دماسنج معمولی ودر دو وعده ساعت 9صبح و2بعد از ظهر از آب استخرهای پرورشی هر دو هفته یکبار توسط کارشناس آزمایشگاه هیدرولوژی مرکز تحقیقات آرتمیای کشور انجام گردید. وضعیت و تراکم جمعیتی و تراکم آرتمیا (آرتمیا فرانسیسکانا و آرتمیای بومی قم ) از استخرهای پرورشی هر دو هفته یکبار نمونه برداری و شمارش گردیدند. ترکیب جمعیت آرتمیای تولید شده هر دوهفته یکبار با نمونه گیری از مقدار بیومس که با پیمانه ml10 از سه سطح از استخرهای پرورشی (سطح استخر،کف استخر،وکناره آب استخر )برداشته شده انجام گردید. در طی مدت پرورشی هر دو هفته یکبار نسبت به سنجش تراکم و ترکیب جمعیتی آرتمیا در استخرهای پرورشی اقدام گردید. تراکم جمعیتی آرتمیا با نمونه برداری هر دو هفته یکبار از استخرهای پرورشی انجام گردید و نمونه های اخذ شده پس از شمارش و ثبت داده ها، با نرم افزار آماری SPSS مورد تحلیل آماری قرار گرفتند که بشرح و آرتمیافرانسیسکانا در طول دوره ذیل می باشند.
نتایج :
در این پروژه آرتمیای بومی قم و گونه وارداتی (آرتمیا فرانسیسکانا) در استخرهای مجزای پرورشی و نیز استخرهای ترکیبی از این دو نوع آرتمیا به مدت 105 روز (سه ماه و نیم) در شرایط اکولوژیکی، تغذیه ای و فیزیولوژیکی یکسان در مزرعه کشت و صنعت آب شیرین واقع در 45 کیلومتری کاشان و در امتداد ضلع شمال شرقی دریاچه نمک قم پرورش داده شدند. تعداد آرتمیای جوان آرتمیافرانسیسکانا در طی دوره سه ماه و نیم پرورش با میانگین 5/101 در واحد لیتر در سراسر طول مدت پرورش در مقایسه با آرتمیای بومی قم با میانگین 4/21 در واحد لیتر بیشتر بوده و اختلاف معنی داری را با استفاده از برنامه آماری (SPSS)نشان داد(P<0/05). از طرفی دیگر تعداد مولدین ماده آرتمیای بومی قم در روزهای 15 و 30 و 90 پرورش با میانگین عددی 3/120 ، 8/68 و 5/29 مقادیر بیشتری را نسبت به گونه خارجی (آرتمیا فرانسیسکانا) نشان داد (5% > P) این مساله بیانگر این است که قدرت تطابق و رشد آرتمیای بومی قم نسبت به گونه خارجی در محیط طبیعی بیشتر بوده و نهایتاً به مرحله بلوغ رسیده و مقدار بیومس بیشتری را نسبت به آرتمیافرانسیسکانا تولید کرده است. مقدار برداشت نهایی بیومس آرتمیای بومی قم به مقدار 30 کیلوگرم درصد متر مربع و بمدت 105 روز نسبت به آرتمیافرانسیسکانا به مقدار 18 کیلوگرم و درصد متر مربع و بمدت 105 روز در استخرهای پرورشی بیشتر بوده که باری دیگر تائیدی بر غالب بودن آرتمیای بومی قم در شرایط اکوسیستم منطقه نسبت به آرتمیا فرانسسیکانا می باشد. نتایج حاصله توسط آقای Zmora و همکارانش در سال 2002 نشان می دهد که مقدار 5 کیلوگرم بیومس آرتمیا در استخرهای خاکی با شوری ppt40 و مساحت هزار متر مربع برداشت نمودند که مقادیر حاصله در این پروژه کمتر از مقدار برداشت شده توسط آقای Zmora بوده است. در تحقیقی دیگر اقدام به تولید سیست آرتمیا در کشور ویتنام با استفاده از سیستم های تک چرخه ای و چند حرفه ای نمودند که نتایج حاصله حاکی از تولید 83 کیلوگرم سیست مرطوب در سیستم تک چرخه ای و 123 kg سیست مرطوب در سیستم چند چرخه ای در واحد هکتار می باشد که مقادیر استحصال شده در این پروژه کمتر از مقادیر ذکر شده می باشد. بنابراین رقابت مابین آرتمیای بومی قم و گونه خارجی آرتمیا فرانسیسکانا در شرایط آب و هوایی استان قم (آب و هوای خشک و در حدود 45درجه سانتی گراد فصل تابستان) با توسعه و رشد بیشتر آرتمیای بومی قم خواهد بود و آرتمیا فرانسیسکانا قدرت کمتری نسبت به ایجاد آداپتاسیون با شرایط محیط داشته و اکثراً در مرحله جوان باقی می ماند. بطوریکه داده های آماری حاکی از بیشترین میانگین با حدود 5/101 در واحد لیتر برای آرتمیافرانسیسکانا نسبت به آرتمیای بومی قم (4/21 در لیتر) با اختلاف معنی دار کمتر از 5 درصد در طی دوره 105 روزه پرورشی نشان داده است. پس با انجام این پروژه میتوان ثابت نمود که آرتمیای بومی قم بدلیل تعداد بیشتر مولدین در روزهای 15 و 30 و 90 پرورش با میانگین های عددی 3/120 ، 8/68 و 5/29 نسبت به آرتمیافرانسیسکانا با مقادیر عددی 828 ، 5/17 و 7/7 توانایی برقراری ارتباط بیولوژیک بهتری ا در شرایط آب و هوایی استان قم داشته و می توان از آرتمیای بومی قم بعنوان یک ذخیره زیستی ارزشمند در توسعه و سرمایه گذاری در اراضی شور دریاچه نمک قم اقدام نمود.
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی:
استفاده از آرتمیا به عنوان حامل ،منبع پروتئین برای انسان و دام و طیور،تولید نمک مرغوب ،استفاده از آرتمیا جهت پرورش آبزیان ،عمل آوری سیست از نظر پرسنل مورد نیاز هیچگونه وابستگی به خارج نداشته و کلیه پرسنل آن اعم از کارشناسان و کارگران فنی و ساده از داخل کشور و استان قابل تامین می باشد.،میزان اشتغال زایی طرح برای یک واحد 20هکتاری حدود 20 نفر با احتساب متوسط کارکرد کارگران فصلی در نظر گرفته شده است و به عبارت دیگر به ازای هر یکصد هکتار زمین حداقل 80 کارگر ساده،10 کارگر آموزش دیده،6 نفر کارشناس و یک متخصص می توانند در مزارع و تاسیسات پرورش آرتمیا مشغول کار شوند.
پرورش آرتمیادراستخر به شرط تامین آب لازم و زمین مناسب از منابع طبیعی و به شرط توجیه فنی ازنظرمعیارهای متداول ارزیابی،برای زمینهای کمتر از 10 هکتاری و تولید کمتر از 100کیلو سیست در هرهکتار توجیه اقتصادی ندارددر نتیجه برای بیش از 10هکتاری توصیه می شود بویژه در شرایطی که تکنولوژی و روش تولید در هر هکتار به بیش از 100کیلو برسد(بر اساس بررسیها و منابع موجود تا 180کیلو سیست در هکتار نیز می شود تولید نمود).
توصیه می شود به شکل پایلوت ، و قبل از سرمایه گذاری وسیع ،ابتدا در یک استخر کوچک اجرا و پس از بررسی نتایج بدست آمده ،اقدام به پیاده سازی طرح نمود
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی:
تکثیر و پرورش آبزیان شامل مراکز تکثیر وپرورش انواع میگوها، ماهیان زینتی، ماهیان دریایی، ماهیان خاویاری در سراسر کشور قابل اجراء و ترویج می باشد.