اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق:
فعالیتهای انسانی در زمینه استفاده وسیع از کود و سم در استانهای شمالی کشور در دهه های اخیر رشد روز افزون داشته و با توجه به موقعیت کنونی بیم آن می رود وضعیت اکولوژی دریای خزر آن دستخوش تغییراتی شود، بنابراین، بررسی آلاینده ها بعنوان یک موضوع قابل بحث دارای اهمیت و مد نظر قرار گرفته است. در سالهای 1378 و 83-1382 در آبهای ساحلی کمتر از 10 متر مطالعه باقی مانده سموم ارگانوکلره در آب حوزه جنوبی دریای خزر صورت پذیرفت. امروزه حدود 900 ترکیب شیمیایی با تایید سازمان حفاظت محیط زیست امریکا شامل علف کشها، حشره کشها، موش کشها هستند که بترتیب 28، 25، 20، 4 و 23 درصد از ترکیبات فوق را شکل میدهند مورد استفاده قرار میگیرند (Ware and Whitacre, 2004). در ضمن نیمه عمر تقریبی برخی از ترکیبات سموم ارگانوکلره بین 3 الی 150 سال است UBA, 1993)). در دو دهه گذشته، مطالعه باقی مانده سموم ارگانوکلره در آب، رسوب و ماهی آبهای ساحلی دریای خزر (آستارا تا بندرترکمن) با اعماق کمتر از 10 متر و نیز برخی از رودخانه ها نظیر چالوس رود ، شیرود، چشمه کیله تنکابن و رودخانه تجن صورت پذیرفته است (نجف پور و همکاران، 1384، 1386، لالوئی و همکاران 1375، 1383 و 1389، واردی و همکاران- 1389). در مطالعه" بررسی مستمر رودخانه شیرود"، حداکثر مقدار غلظت سموم ارگانوکلره شامل سم لیندین (بهار)، کلتان (تابستان)، د.د.ایی (پاییز) و د.د.ت (رمستان) به ترتیب برابر 6/23 ، 7/29 ، 4/9 و 4/13 میکروگرم برلیتر مشاهده گردید (نجف پور و همکاران، ، 1383 ). در مطالعه انجام شده منطقه جنوبی دریای خزر نشان داد، حداکثر مقدارسموم ارگانوکلره مربوط به سم b,g -BHC(منطقه میانی - بهار)، b,g - BHC (منطقه میانی- تابستان)، سم DDT (منطقه شرق- پاییز) و Dieldrin (منطقه شرق- زمستان) 3/88 ،35، 3/74 و1/79 میکروگرم در لیتر مشاهده گردید (لالویی و همکاران ، 1383). در اعماق کمتر از 10 متر منطقه جنوبی دریای خزر توسط لالوئی و همکاران (1389، رودخانه چشمه کیله تنکابن( لالوئی و همکاران 1375 ) صورت پذیرفته است.
بنابراین، در مطالعه حاضر، تعیین باقی مانده سموم ارگانوکلره در نمونه های آب طی چهار فصل از هشت نیم خط عمود برساحل (آستارا تا ترکمن) و در هر نیم خط سه ایستگاه سطحی با اعماق10، 50 و 100 متر که مجموعا 96 نمونه مورد ارزیابی قرار گرفت. باقی مانده سموم ارگانوکلره در رسوبات دریا در فصول تابستان و زمستان (گرم و سرد) به تعداد 48 نمونه (از هشنت نیم خط در بستر سه ایستگاه) ونیز تعداد 29 نمونه از بافت کپورماهیان منطقه جنوبی دریای خزر مورد ارزیابی قرار گرفت.
نتایج:
حداکثر مقدار باقی مانده سموم ارگانوکلره در فصول بهار، تابستان، پاییز و زمستان در نمونه های آب ایستگاه های سطحی 10، 50 ، 50 و 100 متری به ترتیب درحد 83/20، 86/3 ،34/22 و 02/1 میکروگرم برلیتر برای ترکیبات DDD، a-Endosulfan ، aldrin و aldrin, مشاهده گردید. حداکثر مقدار باقی مانده سموم ارگانوکلره در نمونه های رسوب در فصل های گرم و سرد در ایستگاه های بستر 10 و 50 متری به ترتیب درحد 13/3 و 74/47 میلیگرم برکیلوگرم برای ترکیبات هپتاکلر و هپتاکلراپوکساید مشاهده گردید. مقدار درصد سموم در باقی مانده ترکیبات ارگانوکلره در بافت 28 نمونه ماهی کپور منطقه جننوبی دریای خزر به ترتیب مربوط به ترکیب a-Endosulfan برابر 80 درصد، سم aldrin, برابر 43 درصد، ترکیب DDE برابر 39 درصد، سموم کلره Lindane, Endosulfan sulfate, heptachlor epoxide, برابر 32 درصد، ترکیبات Heptachlor, a-BHC, Endrin Aldehyde, برابر 29 درصد، سمومd-BHC, DDT برابر 25 درصد، ترکیبات ارگانوکلره DDE, Dieldrin, b- BHC, برابر 18 درصد و نیز سم Endrin برابر 14 درصد بوده است.
نتیجه اینکه، تعداد ترکیبات سموم در لایه های آبی نیم خط های با عمق 10 ، 50 و 100 متر از غرب به شرق (بهار) در مقایسه با فصل تابستان روند کاملا افزایشی داشته ونیز بیشترین تعداد مربوط به مناطق میانی وشرق (تابستان) در 100 متری مشاهده گردید. بیشترین نوسانات غلظت سموم رسوبات در نیم خط های آستارا، سفیدرود، تنکابن و بابلسر (فصل گرم- غرب و میانی) نیز در فصل سرد در مناطق میانی (بابلسر) و شرق (ترکمن) مشاهده که در مقایسه با استاندارد کشور کانادا زیادتر بوده است. حداکثر تعداد سموم در بافت کپور ماهیان حدودا 5 برابر ولی از نظر غلظت بسیار کمتر از دوره (1387) بوده است. در بافت 21 ماهی از 28 نمونه کپور ماهیان ) (Cyprinus carpio ، سم a-Endosulfan مشاهده که در مفایسه با مطالعه دوره (1387) زیاد تر بوده است.
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی:
اطلاعات این تحقیق برای مراکز تحقیقی و پژوهشی و همچنین اجرائی مورد استفاده قرار می گیرد. سازمان های مختلف اعم از اقیانوس شناسی، محیط زیست، سازمان آّب و مراکز تحقیقاتی وزرات نیرو از این تحقیق استفاده می کنند. آنچه از داده های این تحقیق بعنوان دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی متصور است، مربوط به نقش هر یک از ترکیبات و نحوه استفاده از آن ها در علوم مختلف می باشد. از جمله ، در بخش شیلات: ارتباط این ترکیبات و نفوذ پذیری آنها در بافت ماهیان با ارزش اقتصادی دریای خزر (سفید و خاویاری) و همچنین نقش آلودگی جهت احداث قفس در محیط دریای خزر با توجه به اعماق سطحی آب در نیم خط های مختلف می توان از داده ها و نتایج تحقیق این پروژه استفاده نمود.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی:
با توجه به ترکیبات آلاینده های اندازه گیری شده کاربرد مختلفی را در دریا و علوم مختلف (شیلات، محیط زیست، دانشگاهها ، ....) برای آن وجود خواهد داشت. داده های این تحقیق می بایست در اختیار سازمان ها و ارگان های مختلف قرار گیرد و گشت های دریایی مشترک بین ارگان های ذیربط صورت گیرد و از کار های موازی با توجه به امکانات موجود در موسسه تحقیقات شیلات ایران در خصوص پایش منابع آبی و موجودات زنده دریای خزر پرهیز گردد.