اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق:
امروزه رشد فزاینده و روزافزون جمعیت جهان، تأمین غذا و دستیابی به منابع غذایی جدید را به یکی از مهمترین دل مشغولیهای بشر امروزی مبدل ساخته است. یکی از راهکارهای انتخابی برای برآوردن نیازهای غذائی و بویژه مواد پروتئینی برای انسان, پرورش ماهی بویژه ماهیان سردآبی نظیر ماهی قزل‌آلاست. در میان آبزیان پرورشی ، قزل آلای رنگین کمان به عنوان مهمترین گونه پرورشی سردآبی جایگاه خاصی داشته و با رشد متوسط حدود 30 درصدی طی 15 سال گذشته، میزان آن به بیش از 131000 تن در سال 1391 و 140000 تن در سال 1392 رسیده است( سالنامه آماری سازمان شیلات ایران ، 1392).
در این میان یکی از تاثیر گذارترین عوامل موثر بر میزان تولید و توسعه پایدار فعالیت آبزی پروری، خسارات ناشی از بروز بیماریهای گوناگون در واحد های پرورشی است که بر طبق آمار رسمی اعلام شده از سوی سازمان های جهانی مسئول از جمله OIE, 2012) (، میزان خسارات وارده از این محل، 25% ارزش کل تولیدات میباشد. با توجه به ارزش 120 میلیارد دلاری تولیدات جهانی آبزی پروری جهانی، خسارات مذکور رقمی معادل 30 میلیارد دلار می باشد که لزوم پردازش هدفمند و انجام اقدامات اصولی در جهت کاهش زیان های یاد شده را به شکل جدی به کشورهایی که پیش بینی توسعه فعالیت آبزی پروری را در برنامه های توسعه اقتصادی، اجتماعی خود مد نظر گرفته اند، گوشزد مینماید. در جمهوری اسلامی ایران با توجه به آمار ارائه شده توسط سازمان دامپزشکی کشور خسارات وارده از این محل در محدوده 12-10 در صد ارزش تولیدات برآورد گردیده است که برآورد نسبی میزان خسارات مربوطه با توجه به میزان تولید قزل آلای پرورشی در کشوربر طبق آمار رسمی اعلام شده توسط سازمان شیلات ایران در سال 1390 ( 106409 تن ) و قیمت ارائه قزل آلا ی رنگین کمان در بازار (8500-8000 تومان )، سالیانه به رقمی در محدوده 108-85 میلیارد تومان می رسد این در حالی است که همه ساله بسیاری از مراکز تکثیر تنها به دلیل آلودگی های قارچی همچون ساپرولگنیا زیس (Saprolegniasis) با کاهش تفریخ (Hatching) تخم های بارورماهیان روبرو بوده اند و در بسیاری از مزارع شاهد استفاده از ترکیبات کارسینوژن و مهلک همچون مالاشیت گرین در مراکز تکثیر جهت مقابله با این ضایعات می باشیم.
در این راستا بررسی وضعیت بهداشتی مزارع ماهیان سردآبی به منظور جداسازی، شناسایی و تشخیص قطعی عوامل مختلف بیماریزا و اکولوژیک در امر کنترل و پیشگیری از بیماریهای واگیردار آبزیان در کشور نقش اساسی ایفا نموده و زمینه را برای ایجاد یک نظام پایش و مراقبت از بیمارهای اپی زئوتیک (Monitoring and Surveillance) به کمک سازمانهای ذیربط فراهم می سازد.
نتایج:
این طرح به طور همزمان و طی سه سال متوالی در برخی استان های شاخص در امر تکثیر و پرورش ماهیان سردآبی از جمله استان های مازندران، گیلان، اردبیل، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و کردستان به مرحله اجرا درآمد. بدین منظور تعداد 23، 21 و20 مزرعه سردآبی در استان مازندران، 30 مزرعه (تکثیر، پرورش، تکثیر و پرورش) در استان های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی وکردستان، 19 مزرعه(تکثیر، پرورش، تکثیر و پرورش) در استان های گیلان و اردبیل طی سالهای 87-1385 به طور تصادفی انتخاب و مورد پایش سالانه قرار گرفتند. این امر در قالب برنامه زمانی منظم و به صورت دوره ای و مراجعه مستمر به مراکز تکثیر و پرورش مذکور در قالب طرح آماری مربوطه و تکمیل پرسشنامه های از پیش تهیه شده و نمونه برداریهای لازم، انجام پذیرفت.
نتایج حاصله از این بررسی در استان مازندران نشان داده است که طی سالهای مورد مطالعه، تعداد مزارع با پیشینه آلودگی و بیماریهای عفونی در این استان افزایش داشته است. . از طرفی در اکثر مزارع تکثیر و پرورش قزل آلا در استان مازندران متوسط وزن ماهی ارائه شده به بازار بیش از 500گرم بوده است. مهمترین عامل باکتریایی جداسازی شده در این استان در این بازه زمانی استرپتوکوکها بودند که بیشترین میزان بروز و بیماریزایی خود را در اطلاعات پرسشنامه ای در فصل تابستان و در دمای بیشتر از 15 درجه سانتیگراد در مزارع مختلف نشان داده اند. دررده بعدی بیماری دهان قرمز روده ای (Entric Redmouth Disease) و عارضه قارچی ساپرولگنیازیس(Saprolegniasis) قرار داشته اند. همچنین با نگاهی به نتایج حاصل از ثبت عملیات پیشگیری، کنترل و درمان مشخص گردید که بتدریج بر شدت فعالیت های درمان و استفاده از مواد ضد عفونی در این استان افزوده شده است. نتایج بررسی حاضر در استان های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی وکردستان نیز نشان میدهد متاسفانه بدلیل فقدان تجربه کافی پرورش دهندگان از اصول مدیریت کیفی آب ، در اکثر مزارع تکثیر و پرورش مورد بررسی ، موضوع پاکسازی و تمیز نمودن استخرها به طور مکرر، ضد عفونی آب استخرها و تجهیزات و پایش مستمر و روزانه فاکتور های فیزیکی وشیمیایی آب استخر ها از سوی آنان نادیده گرفته شده و کمتر مورد توجه قرار داشته است و به همین خاطر مشکلات ناشی از آن نیز به اشکال مختلف از جمله وجود بیماری، کاهش رشد،کاهش تولید در مزارع مورد مطالعه نمایان شده است.
ضعف در مدیریت بهداشتی مزارع ، ناکافی بودن خدمات بهداشتی تخصصی ، عدم رعایت برنامه های کنترل و قرنطینه ای برای نهاده های جدیدالورود، نقل انتقال بچه ماهی، تخم ماهی، مولدین در بین مزارع و استان ها بدون مجوز های بهداشتی از سوی مراجع ذیصلاح، ورود بی رویه و استفاده از تخم های خارجی (فرانسه ، دانمارک ، استرالیا و حتی از کشور ارمنستان) در برخی از مزارع تکثیر،کم توجهی پرورش دهندگان به ضد عفونی نمودن تخم ها ، تجهیزات ، آب و از بین بردن ماهیها و تخم های آلوده به عوامل ویروسی، عدم غربالگری مولدین قبل از استفاده در هچریها، ناکافی بودن حمایت های دولتی و کمبود نقدینگی برخی صاحبان مزارع، همگی از مجموعه عوامل موثر در شیوع و گسترش بیماری های عفونی خصوصا بیماری های ویروسی وباکتریایی در استان های مورد بررسی می باشند.
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی:
در حال حاضر مزارع سردآبی استانهای مورد بررسی از زیر ساخت های مناسب، دانش کافی و مدیریت بهداشتی قابل قبول جهت پرورش متراکم در مزارع سردآبی برخوردار نیستند و جهت دستیابی به توسعه پایدار بخصوص در شرایط پرورش متراکم نیازمند برنامه ای منسجم و علمی همراه با رعایت دقیق مسائل ایمنی زیستی مطلوب و رعایت مدیریت بهداشتی مطلوب در مزارع سردابی استان های یاد شده هستند. از طرفی شناسایی عوامل مختلف تاثیر گذار بر وضعیت بهداشتی محیط، تولیدات مزارع و سعی در کنترل و پیشگیری از آنها، همراه با برگزاری دوره های آموزشی و ترویجی مناسب در ایجاد بستری مناسب برای تولیدی سالم و بهداشتی با راندمانی بالا در استان های مورد بررسی به یقین اثری شگرف خواهد گذاشت.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی:
ویژگی خاصی ندارد. نکات یاد شده معضلات اساسی و زیربنایی اغلب مزارع تکثیر و پرورش ماهیان سردآبی کشور بوده و رفع این معضلات و ارتقای کیفی آنها از اهم واجبات دستگاههای اجرائی کشور می باشد.