اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق:
دریای خزر بزرگترین دریاچه جهان محسوب میگردد. این دریا با توجه به موقعیت جغرافیایی، وسعت، وجود ذخایر زیستی اعم از گیاهی، جانوری و شیلاتی و منابع غیر زیستی شامل نفت و گاز، شن، ماسه و نمک و نیز وجود زیستگاههای پرندگان، تالابها، خلیج‌ها، خورها و دلتاها، تجارت، ترانزیت دریایی، صنایع شیلاتی، تامین مواد پروتئینی، مهاجرت پرندگان مهاجر، صید ماهی استروژن و استحصال خاویار یکی از مهمترین دریاهای بسته جهان می باشد. این مناطق دائما تحت تاثیر عوامل محیطی نظیر آلودگیها، امواج ، آبهای شیرین و.... (کاتونین، 1374) قرار دارند . لذا بررسی و اندازه گیری فاکتورهای هیدرلوژی ، هیدروشیمی و بیولوژیکی از اهمیت خاصی برخوردار است. داده های مطالعات گذشته در نواحی ساحلی در ارتباط با توسعه، تکثیر و رهاسازی ماهیان و ساخت و ساز بسیاری از سازه های دریایی (قفس در دریا) از اهمیت زیادی برخوردار بوده که در نهایت بااجرای این پروژه هامی توان به برنامه های شیلاتی مدیریت نمود. مطالعات گوناگونی در سالیان متعددی در نواحی شمالی و مرکزی دریای خزر بوسیله اتحاد جماهیر شوروی صورت گرفته است (Aladin and Plotnikov, 2004). مطالعات هیدرولوژی و هیدروشیمی دریای خزر در حوزه جنوبی دریای خزر از سال 1370 با مشارکت دانشگاه تهران شروع گردید. اما مطالعات منسجم برای اولین بار در حوزه ایرانی دریای خزر، در مرکز تحقیقات شیلاتی مازندران در طی سالهای 1373 تا 1374 با همراهی کارشناسان روسی در اعماق مختلف فاکتورهای فیزیکوشیمیایی، هیدرولوژی و هیدروبیولوژی اندازه گیری گردید ( پورغلام و همکاران، 1374). سپس این مطالعات در سنوات بعدی توسط موسسه تحقیقات شیلات ایران ادامه یافته است (حسینی و همکاران، 1375: لالوئی و همکاران، 1383: هاشمیان و همکاران،1388). در پروژه های مربوط به بررسی تراکم و پراکنش شانه دار در حوزه جنوبی دریای خزر، خصوصیات فیزیکو شیمیائی آب کرانه های جنوبی به ثبت رسیده است (رستمیان، 1389). همچنین در سال های 1387 و 1388 بررسی پارامترهای فیزیکوشیمیایی در منطقه جنوبی دریای خزر انجام شده است(واحدی و همکاران 1389، نصراله زاده و همکاران، 1391). در بررسی حاضر، داده های پارامترهای فیزیکوشیمیایی در لایه نوری و غیر نوری به همراه استفاده از مدل ها براساس آنالیز آماری فاکتورها، تقسیم بندی مکانی (نیم خط ها) و زمانی (فصول) و مقایسه آن با سالهایی که دارای نیم خط های مشترک بوده اند به تحلیل داده های سال 1389 خواهیم پرداخت.
نتایج:
این پروژه شامل پایش منطقه جنوبی دریای خزر و اطلاع از خصوصیات فیزیکوشیمیائی آب می باشد. از طرفی هر گونه فعالیت در محیط های دریائی نیاز به آگاهی از پارامتر های کمی و کیفی آب دارد لذا به دلیل شیب فلات قاره و محدودیت برخوردار بوده بنابراین، آبزیان جهت تغذیه، مهاجرت و تولید مثلی وابسته به این محدوده می باشند. مناطق کرانه ای تحت تاثیر جریان های دریائی و پارامتر های وابسته قرار داشته که متاثر از دبی آب رودخانه ها است. در این بررسی تا عمق 100 متری با توجه به تفاوت شیب فلات قاره در نیم خط های مختلف از حجم بسیار زیاد نمونه آب دریا برخوردار بوده که براساس آنالیز چند متغیره در شش فاکتور که مجموعا 48/80 درصد واریانس را تشکیل داده است. در آنالیز چند متغیره متمایز براساس روش های مکانی و فصلی ارزش گذاری گردید. در آنالیز متمایز نقش واثر کیفی آب نیم خط ها در روش مکانی (spatial ) از ساحل به اعماق بالا به ترتیب 6/80، 7/67، 6/80، 4/77 و 71 درصد طبقه بندی گردید. ولی در روش زمانی (temporal) طی چهار فصل به ترتیب 100، 100، 100 ، 97 و 97 درصد بطور درست طبقه بندی گردید. با تاثیر آب ورودی از ساحل به دریا، شیب قلات قاره، فاصله نیم خط ها تا ساحل، جریان های آبی منطقه ای و دائمی دریا سبب گردید که برخی اختلافات در عوامل فیزیکو شیمیائی آب در مناطق هم عمق گردد. در نتیجه، درصد مشترک پارامترها در توابع به روش های مکانی و زمانی به ترتیب 50 و 80 درصد بوده و نیز درصد صحت طبقه بندی آنها به ترتیب 75 و 99 درصد مشاهده گردید. همچنین داده ها در سطح مکانی (spatial) نسبت بهم رابطه معنی دار نبوده (05/0P>) لذا دامنه افزایش و یا کاهش نیم خط ها تاثیر منفی بر روند تحقیقاتی نخواهد داشت ولی داده ها در سطح زمانی(temporal) نسبت بهم رابطه معنی دار بوده (01/0P<). بنابراین، کاهش احتمالی فصول در نیم خط های مطالعاتی سواحل جنوبی دریای خزر در تحقیقات آتی با توجه تاثیر منفی آن برروند تحقیقاتی امکان پذیر نبوده و منجر به نتیجه نخواهد شد. در نیم خط های به عمق 100 متری، پارامتر دمای آب با اثر پذیری بالا و تنها پارامتر موثر از 11 پارامتر دیگر در تابع 1 از بین 3 تابع در نیم خط های اعماق بالا با حدود 60 درصد می باشد. لذا نقش و اثر گذاری دمای آب در فصول مختلف از ساحل به اعماق بالا بسیار زیاد می باشد.
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی:
اطلاعات این تحقیق برای مراکز تحقیقی و پژوهشی و همچنین اجرائی مورد استفاده قرار می گیرد. سازمان های مختلف اعم از زمین شناسی، اقیانوس شناسی، محیط زیست، سازمان آّب، مراکز تحقیقاتی وزرات نیرو و حتی انرژی اتمی از داده های این تحقیق استفاده می کنند. آنچه از داده های این تحقیق بعنوان دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی متصور است، مربوط به نقش هر یک از پارامتر ها و نحوه استفاده از آن ها در علوم مختلف می باشد. از جمله ، در بخش شیلات: ارتباط این پارامترها با ارزیابی ماهیان دریای خزر (استخوانی، کیلکا و خاویاری) و همچنین جهت احداث قفس در محیط دریای خزر با توجه به عمق و بخصوص دمای سالانه آب در لایه های مختلف می توان از داده ها و نتایج تحقیق این پروژه استفاده نمود.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی:
با توجه به کاربرد پارامتر های فیزیکوشیمیائی دریا در علوم مختلف (شیلات، کشتی رانی، ....) کاربرد های مختلفی برای آن وجود خواهد داشت. استفاده از مدل ها براساس آنالیز آماری فاکتورها، تقسیم بندی مکانی (نیم خط ها) و زمانی (فصول) بدست آمده در این تحقیق می تواند در اختیار سازمان ها و ارگان های مختلف قرار گیرد و گشت های دریایی مشترک بین ارگان های ذیربط صورت گیرد و از کار های موازی با توجه به امکانات موجود در موسسه تحقیقات شیلات ایران در خصوص پایش منابع آبی و موجودات زنده دریای خزر پرهیز گردد.