اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق:
امروزه به دلیل است فاده از روش های تهاجمی در تعیین جنسیت و مراحل رسیدگی جنسی، آسیب فیزیکی شدید و هزینه های مربوطه بسیار بالاست. این طرح ضمن کاهش زمان و هزینه های تعیین جنسیت، سبب عدم ایجاد استرس و آسیب های فیزیکی در ماهیان خواهد شد.
آمار صید بهره برداری از فیلماهی طبیعی دریای خزر در سال های اخیر حاکی از شرایط بحرانی و حتی انقراض آنهاست. صید بی رویه و عدم تکثیر طبیعی و کاهش شدید تکثیر مصنوعی به علت نبود مولدین طبیعی مورد نیاز از یک سو و نیاز بیش از پیش به بچه فیل ماهی جهت پرورش در آبهای شیرین و لب شور داخلی بمنظور تولید گوشت و خاویار و حفظ ذخایر از سوی دیگر، استفاده و بهره برداری از مولدین پرورشی این گونه را ضروری ساخته است. در سال های اخیر سازمان شیلات تعدادی موافقت اصولی جهت پرورش ماهیان خاویاری را داده است. البته با تولید گوشت و خاویار پرورشی در صورتی که به طرق مختلف فراوری شوند و یا فروش ارزی داشته باشند، می تواند سود زیادی را عاید کارگاه های پرورش ماهیان خاویاری نمود. امروزه ده ها مزرعه پرورش گوشتی و خاویار با داشتن صدها هزار قطعه ماهی جوان و اختصاص هزاران متر مربع سازه، هزینه های گزافی را برای جداسازی نر و ماده، نگهداری و تغذیه آنها پرداخت می گردد. زیرا در حال حاضر برای جدا سازی و تعیین وضعیت مرحله جنسی ماهیان از روش های تهاجمی بیوپسی گناد استفاده می شود. در روش های یاد شده، جنسیت و تعیین مراحل رسیدگی جنسی مستقیماً از روش های بافت شناسی گناد انجام می شود که روشی زمان بر، پر هزینه و تهاجمی است. جداسازی ماهیان خاویاری نر و ماده با روش آندوسکوپی نیز اگرچه تا حدی غیر تهاجمی است و می تواند در مراحل باالای رسیدگی جنسی، ماهیان نارس را از ماهیان رسیده جدا کند، اما تعیین جنسیت و مراحل رسیدگی در سال های اولیه زندگی امکان پذیر نمی باشد. با توجه به رشد و نمو خوب این گونه ها در آبهای شیرین و لب شور و سازگاری بسیار عالی آنها به محیط پرورشی، می توان با جدا سازی ماهیان نر و ماده از یکدیگر با کمترین هزینه، زمان و استرس، هزینه های سنگین پرورش (زیرا با جداسازی ماهیان نر و فروش گوشت آن ها در بازار، هزینه نیروهای کارگری، غذا، سطح و امکانات پرورشی تقریباً به نصف تقلیل می یابد) کاهش می یابد.
عملیات اجرایی این پروژه از اسفند 1391 تا اردیبهشت 1392 بطول انجامید. هدف اصلی از این مطالعه، بنابراین هدف از اجرای این طرح: جداسازی ماهیان نر و ماده از یکدیگر بدون استرس و در کوتاه ترین زمان و کاهش هزینه های نگهداری ماهیان با خروج نرها از گله بود. در این مطالعه فیل ماهیان ابتدا از استخرهای خاکی بوسیله پره و بتنی با استفاده از نیروی کارگری صید شدند. سپس با استفاده از دستگاه لاپاراسکوپ کمپانی STEMA، DIGITAL VIDEO CAMERA مدل M-CAM1700 و تلسکوپ 30 درجه، 4 میلی متری، بطول 5/17 سانتی متر، منبع تولید نور سرد هالوژن W250 و مانیتور 20 اینچ ساخت آلمان نسبت به تعیین جنسیت و مراحل رسیدگی جنسی فیل ماهیان پرورشی مورد مطالعه شد.
در این روش نخست ماهیان مورد بررسی در وان حاوی محلول ppm300 پودر گل میخک بیهوش و سپس از پهلو روی میز جراحی با تسمه های ویژه بسته شدند. پس از ضد عفونی ناحیه بین پلاک استخوانی دوم و سوم از طرف باله شکمی با محلول بتادین، بوسیله تیغ جراحی نوک تیز محل مورد نظر به اندازه حدود نیم سانتی متر سوراخ شد. از طریق سوراخ ایجاد شده نوک تلسکوپ به سمت داخلی و کناری محوطه شکمی هدایت شده و همزمان تزریق سرم فیزیولوژی با سرنگ نیز جهت ایجاد میدان دید کافی، انجام گردید.
با مشاهده مانیتور و حرکت آرام نوک تلسکوپ به سمت کناری محوطه شکمی، اندام تناسلی (گناد) و بر اساس شاخص های علمی موجود تعیین جنسیت به انجام خواهد رسید. بزرگ نمایی دستگاه روی مانیتور 20 اینچ، 100 برابر خواهد بود. در ماهیانی که مرحله رسیدگی جنسی نامشخص باشد، استفاده از پنس ویژه نسبت به برداشت قطعه کوچک از بافت گناد جهت مطالعات بافت شناسی انجام گردید.
پس از بررسی، تلسکوپ از محوطه شکمی خارج و محل جراحت مجدداً با محلول بتادین ضد عفونی و تزریق محلول آنتی بیوتیک اکسی تتراسایکلین به کمک سرنگ در عضله پشتی انجام شد.
پس از تشخیص جنسیت نیز محل برش خورده با استفاده از بتادین و اسپری آنتی بیوتیک اکسی تتراسایکلین (OTC) ضد عفونی شد.
نتایج:
در این مطالعه تعداد 3563 قطعه از فیلماهیان پرورشی 3 ساله پرورش یافته در استخرهای خاکی و بتونی انستیتو تحقیقات بین المللی ماهیان خاویاری دکتر دادمان و 742 قطعه از فیل ماهیان پرورشی3 ساله پرورش یافته درحوضچه های بتونی ایستگاه تحقیقاتی ماهیان خاویاری چابکسر و مجموعاً به تعداد 4305 قطعه پس از بیهوشی با پودر گل میخک با غلظت ppt200 بوسیله دستگاه لاپاراسکوپ تعیین جنسیت و پلاکگذاری گردیدند. ضمناً تعداد کمی از ماهیانی که از طریق لاپاراسکوپ غیر قابل جداسازی بودند، پس از نمونه برداری با انبرک ویژه دستگاه، در محلول بوئن تثبیت و پس از عملآوری بافتی، با میکروسکوپ نوری مورد مطالعه و تعیین جنسیت قرار گرفتند. نتایج نشان داد که از مجموع 4305 قطعه فیل ماهی پرورشی استخرهای یاد شده، تعداد 2095 قطعه (7/48 درصد) از آنها ماده و 2210 قطعه (3/51 درصد) نر بودند. وضعیت کیفی گناد ماهیان ماده و نر تقریباً مناسب بود ولی در سن یکسان، ماده ها نسبت به نرها در مرحله پایینتری از رسیدگی جنسی قرار داشتند. همچنین دراین پژوهش، طول مدت زمان تعیین جنسیت هر قطعه ماهی، 45 ثانیه بود و از کل 4305 قطعه ماهی مورد مطالعه فقط 86 قطعه ماهی (2 درصد) با لاپاراسکوپ غیر قابل تشخیص بودند. همچنین در طول آزمون و پس از آن، هیچ یک از ماهیها تلف نشد. این مطالعه نشان داد روش جداسازی ماهیان نر از ماده از طریق لاپاراسکوپ، روشی مناسب، کم تهاجم و کم هزینه بوده، با دقت 98 درصد میتوان ماهیان سه ساله را بدون هیچگونه تلفاتی تعیین جنسیت کرد.
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی :
موارد زیر بعنوان دستورالعمل های اجرایی پروژه پیشنهاد می شود:
1– جداسازی نر و ماده تاسماهیان با استفاده از لاپاراسکوپ.
2– تعیین مراحل رسیدگی جنسی ماهیان خاویاری در سنین پایین با استفاده از لاپاراسکوپ
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی:
این یافته ها قابلیت استفاده و توصیه ترویجی در کلیه مراکز پرورش ماهیان خاویاری (بخش های دولتی و خصوصی) و) و مراکز آموزش عالی– دانشگاهی و مراکز تحقیقاتی می باشد. اگرچه روشی کم تهاجمی است اما به دلیل کم هزینه بودن، کاربرد آسان و حداقل مرگ و میر ماهیان می توان از آن در همه گونه ها و در هر شرایط و مکانی استفاد