اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق:
ماهی کلمه دریای خزر Rutilusrutiluscaspicus از خانواده کپور ماهیان ( Cyprinidae ) یکی از مهمترین ماهیان اقتصادی سواحل ایرانی دریای خزر بوده و به دلیل ارزش فوق العاده و استقبال از گوشت خوشمزه آن جزء پرطرفدارترین ماهیان مصرفی در شمال کشور می باشد. این ماهی گونه ای مهاجر بوده و جهت زاد و ولد وارد رودخانه های حاشیه جنوبی دریای خزر می گردد. گونه ای کفزی بوده و در بسترهای سیلتی /صدفی ، شنی /سیلتی و در بین گیاهان زندگی می کند. از نظر تغذیه ای هتروترفیک بوده،از بی مهرگان غیرفعال تغذیه می نماید و جانورخوار محسوب می شود. از نظر طیف غذایی در گروه فیتوفاگوس و بنتوفاگوس قرار می گیرد. طیف انواع غذایی آن شامل: نرمتنان آب لب شور، سخت پوستان، کرم ها، حشرات، ماهیان، گیاهان و گل و لای بستر می باشد (Zheltenkova, 1939; Shorygin, 1952; Belova, 1986) .
ذخایر آن در سالهای اخیر کاهش قابل توجهی داشته و به همین جهت تکثیر و پرورش مصنوعی و رهاسازی بچه ماهیان 1 تا 2 گرمی آن از برنامه های سالیانه بازسازی ذخایر شیلات ایران در استان گلستان می باشد. با توجه به قیمت بالا و ارزش اقتصادی آن و محبوبیت در بین مصرف کنندگان ، و با توجه به امکانات موجود در سیستم های مختلف آبزی پروری در کشور، پرورش ماهی کلمه به عنوان یک گونه جدید و استراتژیک در جهت پایداری صنعت آبزی پروری و افزایش تنوع گونه ای می تواند از الویت های این صنعت در کشور محسوب گردد. اما قبل از معرفی این ماهی به صنعت آبزی پروری لازم است که نیازهای غذایی آن به منظور تولید جیره غذایی اختصاصی و مناسب که بتواند تقریبا" تمامی نیازهایی غذایی آن برای رسیدن به وزن قابل عرضه را در یک دوره پرورش فراهم نماید ، مورد ارزیابی قرار گیرد. با توجه به اینکه تا کنون تحقیقی در این زمینه در کشور انجام نشده ، در این بررسی در نظر است تا نیازهای اساسی تغذیه ای ماهی کلمه شامل پروتئین ، چربی و انرژی بررسی شوند، تا با تعیین سطح مطلوب هر یک از آنها جیره غذایی مناسب این ماهی ارائه گردد. لذا با شناسایی جیره غذایی مناسب برای پرورش ماهی کلمه ، معرفی آن به صنعت آبزی پروری می تواند زمینه افزایش تولید ، امکان عرضه بیشتر در کشور و بالا رفتن مصرف سرانه این آبزی با ارزش را فراهم نماید و طیف وسیعی از مردم کشورمان امکان مصرف آن را داشته باشند. پرورش دهندگان آبزیان نیز با توجه به قیمت مناسب این ماهی از سود و منفعت مناسبی برخوردار خواهند بود.
نتایج :
اجرای پروژه درسه مرحله آزمایش انجام گردید. درآزمایش اول جهت تعیین سطح مناسب پروتئین جیره، چهارجیره با سطوح پروتئینی 30 ، 35 ، 40 ، 45 درصد ، درآزمایش دوم برای تعیین سطح مناسب چربی جیره، چهار جیره باسطوح چربی 8 ، 12،16،20درصد ودر آزمایش سوم برای تعیین سطح مناسب انرژی جیره چهار جیره با سطوح انرژی3500،4000،4500، 5000کیلوکالری برکیلو گرم مورد ارزیابی قرارگرفتند.
با افزایش میزان پروتئین جیره ، میانگین میزان رشد ماهیان افزایش یافت بطوریکه بیشترین میزان افزایش وزن ونرخ رشد درماهیان تغذیه شده باجیره حاوی 45 درصد پروتئین حاصل شد هرچند اختلاف رشد بین تیمارها معنی دار نبود(05/0<P). درمدت آزمایش، بیشترین میانگین میزان افزایش وزن و نرخ رشدبه ترتیب با مقادیر76/80 و03/1 درصد در ماهیان تغذیه شده ازجیره محتوی 45 درصد پروتئین وکمترین میانگین میزان آن را به ترتیب با مقادیر55/68 و91/0 درصد ماهیان تغذیه کرده ازجیره حاوی30 درصد پروتئین داشتند. با توجه به عدم اختلاف معنی داربودن رشد بین تیمارها و با نظرگرفتن ملاحظات اقتصادی جیره ازجمله گرانی اجزای غذائی ترکیب پروتئینی آن ، جیره با سطح30 درصد پروتئین تحت شرایط آزمایشی برای بچه ماهیان انگشت قد کلمه سطح مناسبی تشخیص داده شد .
با افزایش چربی جیره تا سطح 16درصدچربی،میانگین میزان رشد ماهیان افزایش ودرسطح 20درصد کاهش یافت اما میانگین میزان رشد ماهیان بین سطوح مخلف چربی جیره (20-8 درصد) معنی دارنبود (05/0<P). بیشترین میانگین میزان افزایش وزن ونرخ رشد به ترتیب بامقادیر82/92 و 97/0 درصد درماهیان تغذیه شده ازجیره حاوی 16درصد چربی وکمترین آن به ترتیب بامقادیر 1/72 و80 /0 درصد درماهیان تغذیه نموده ازجیره 12 درصد چربی حاصل شد. بنابراین با توجه به مناسب بودن بیشتر فاکتورهای رشد و عدم استفاده از پروتئین جیره به عنوان منبع انرژی توسط این ماهی درسطح 16 درصد چربی ، جیره حاوی16 درصد چربیبرای رشد مطلوب بچه ماهیان انگشت قد کلمه مناسب به نظر می رسد .
با افزایش سطوح انرژی جیره، میزان رشد افزایش پیدا کرد. میانگین میزان رشد بین ماهیان تغذیه شده ازجیره محتوی سطوح مختلف انرژی ( از3500 تا5000کیلو کالری برکیلوگرم ) معنی دار نبود (05/0<P). بیشترین میزان میانگین افزایش وزن ونرخ رشد به ترتیب بامقادیر 89/44 و 46/0 را ماهیان تغذیه شده از جیره حاوی انرژی5000کیلوکالری برکیلوگرم داشته وکمترین آن را به ترتیب با مقادیر77/39 و 41/0 را ماهیان تغذیه شده از جیره محتوی انرژی 4000کیلوکالری برکیلوگرم کسب کردند.نتایج آزمایش حاضر نشان داد که با افزایش انرژی جیره ، رشد ماهیان افزایش بطوریکهبیشترین میزان رشد در بالاترین سطح انرژی جیره صورت گرفت . بنا براین برای اینکه ماهیان از پروتئین جیره جهت کمبود انرژی استفاده نکنند وازآن فقط برای رشد بهره گیرند ،به نظر می رسد جیره حاوی انرژی کل 5000کیلوکالری برکیلو گرم جهت رشد بچه ماهیان انگشت قد کلمه مناسب باشد .
دستور العمل فنی و توصیه ترویجی :
1- نتایج آزمایشات بدست آمده نشان می دهد که فرمولاسیون غذائی محتوی 30 درصد پروتئین خام، 16 درصد چربی خام و 5000کیلوکالری برکیلوگرم انرژی خام برای بچه ماهی انگشت قدکلمه (5-3 گرمی ) مناسب می باشد.
2-با توجه به شباهت شرایط زیستی بچه ماهی کلمه با بچه ماهیان گرم آبی می توان آن را به صورت تک گونه ای دراستخرهای بتونی وچندگونه ای (توام) با ترکیبی مناسب دراستخرهای خاکی با بچه ماهیان گرم آبی پرورش داد.
3-با توجه به میزان غذای زنده موجود دراستخرهای خاکی ، می توان با کاهش بخش پروتئینی جیره غذائی که گرانترین ترکیب آن محسوب می شود فرمولاسیون غذائی کم هزینه تری را برای بچه ماهی کلمه ارائه داد.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی :
بچه ماهی کلمه ویژگی قابلیت پرورش درهر دو محیط آب شیرین و آب لب شور را دارد.با توجه به مشابهت شرایط محیطی پرورشی بچه ماهی کلمه به بچه ماهیان گرم آبی ، می توان آنها را درمناطق متناسب با شرایط اقلیمی مشابه ماهیان گرم آبی پرورش داد. استانهای سواحل ایرانی حوضه جنوبی دریای خزر نیز به خاطر برخورداری از آب لب شور مستعد پرورش بچه ماهی فوق هستندکه البته بایستی رعایت شرایط زیست محیطی در الویت امر قرارگیرد.