اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق:
افزایش جمعیت ونیاز روز افزون کشورها به پروتئین و توجه به کیفیت مناسب پروتئین آبزیان درمقایسه با سایر پروتئین ها و همچنین هجوم صیادان به منابع آبی طبیعی و ذخایردریایی که موجب تنزل صید سالیانه این نوع آبزیان در منابع طبیعی کشورگردیده است و کمک به اشتغال کشور ، بویژه درجوامع روستایی وارزآوری این محصول ،باعث گردیده تابه صنعت آبزی پروری بیش از هر زمان دیگر توجه شود .بنابر این توسعه آبزی پروری سردآبی از شتاب و روند رو به رشدی در کشور برخوردار بوده و تقاضا برای احداث مزارع پرورش ماهیان سردآبی در نقاط مختلف کشور همچنان رو به افزایش است . از طرفی منابع آب برای تولید ماهیان سردآبی محدود بوده و با توجه به روند رو به تزاید تقاضای پرورش، منابع آب موجود کفایت نمی نماید. استفادة مجدد از پساب، احداث مزارع پرورش ماهی با فواصل مناسب، احداث حوضچه های رسوبگیر پس از خروجی، حذف مواد زاید و … از جمله راه حل هایی برای حفظ تولید پایدار می باشد . که با شناسایی مواد و بار مواد آلاینده در پساب می توان اقدام به حذف یا کاستن غلظت آن، سپس استفاده مجدد و دیگر راههای اقتصادی همت گماشت. آب در کلیه فعالیت های بشر و کنترل فرآیندهای فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی محیط نقش بسزایی را ایفا می کند. این ماده حیاتی در طبیعت به صورت خالص یافت نمی شود، بلکه همواره مقادیری املاح و مواد معلق و گازهای محلول را به همراه دارد که موجب می شود ترکیب آن، در هر منطقه، دستخوش تغییر شود. بسته به نیاز بشر، از آب های سطحی و زیرزمینی در مصارف مختلفی استفاده می شود. توسعه آبزی پروری علاوه بر تامین امنیت غذایی ، در حفظ اکوسیستم های دریایی بسیار موثر است . اینکه از آب در چه فعالیتی استفاده شود بستگی به کیفیت و ترکیب شیمیایی آن دارد. متأسفانه امروزه به علت وجود منابع متعدد آلوده کننده آب، از کیفیت شیمیایی این منابع (سطحی و زیرزمینی) به شدت کاسته شده و بدین علت می باید قبل از استفاده از آب در مصارف گوناگون (چون کشاورزی ، آبزی پروری یا شرب) کیفیت آن مورد بررسی و ارزیابی دقیق قرار گیرد. پساب تولیدی این گونه استخرها معمولاً بدون تصفیه مستقیماً وارد محیط و رودخانه ها میگردد. لذا مدیریت بهینه پساب اینگونه استخرها و کارگاههای پرورش ماهی مستلزم در اختیار داشتن اطلاعات مربوط به تغییرات کیفی آب در بخشهای مختلف و بویژه در پایین دست رودخانه می باشد. بنابر این ضروری است با انجام بررسیهای لازم، توان خودپالایی رودخانه مشخص گردد تا ضمن اینکه از بروز آلودگی آب که مخاطراتی جدی برای آبزیان و امور کشاورزی دارد جلوگیری به عمل می آید، از ظرفیت رودخانه های دائمی استان در جهت تولید گوشت آبزیان و ایجاد اشتغال، استفاده بهینه به عمل آید. بنابر این هدف این طرح تحقیقاتی اندازه گیری پارامترهای فیزیکی و شیمیایی ، میزان بار مواد آلی ، ترکیبات مغذی و آلودگی میکروبی و فلزات سنگین در پساب تولیدی حاصل از آبزی پروری و مقایسه نتایج حاصل با استاندارد های جهانی جهت استفاده مزارع کشاورزی و کاربری شیلاتی می باشد. همچنین تاثیر کارگاههای پرورش ماهی بر کیفیت آب رودخانه بر اساس سنجش عوامل فیزیکی و شیمیایی می باشد. روش اندازه گیری پارامترهای فیزیکی وشیمیایی و فلزات سنگین طبق روش استاندارد آب و فاضلاب آمریکا صورت گرفت .روش سنجش آنیونها و کاتیونهای محلول در آب با استفاده از روش تیتراسیون و میزان غلظت مواد مغذی از روش فتومتری استفاده شد . غلظت فلزات سنگین با استفاده از دستگاه جذب اتمی شعله مدل Shimadzu AA/680 (کمپانی ژاپن) تعیین گردید.
نتایج :
بر اساس نتایج مشخص گردید پساب خروجی مزارع پرورش ماهی نقش بسزایی در افزایش میزان مواد مغذی ، مواد معلق جامد ، COD , BOD5 داشته و بین مقادیر این پارامترها با میزان غذا و تراکم ماهی ارتباط مستقیم بر قرار بوده است. در سیستم مدار بسته میزان بار مواد مغذی و آلی بدلیل افزایش تراکم ماهی و عدم تصفیه کامل پساب تولیدی نسبت به سیستم معمولی یا پیوسته بیشتر بوده است . طبق نتایج حاصله و با مقایسه میانگین ها با استفاده از آنالیز آماری SPSS نتیجه گیری شدکه بین میزان مواد مغذی و مواد آلی در پساب خروجی اثرات افزایشی معنی داری مشاهده شد(05/0p<) . نتایج نشان می دهد در پساب خروجی استخر ها بطور میانگین میزان نیتروژن کل ، فسفر کل ، BOD5 ، COD، میزان مواد معلق جامد به ترتیب برای استخر A :88/9 ، 12/2 ، 27/3 ، 42/25 ، 18/73 و برای استخر B : 07/25 ، 75/1 ، 47/7 ، 56/27 ، 15/135 و برای استخر C : 68/18 ، 06/2 ، 68/8 ، 09/40 ، 08/101 و برای استخر D : 48/9 ، 78/0 ، 57/2 ، 92/9 ، 90/95 کیلوگرم در روز تولید می گردد . از لحاظ سختی کل آبهای مورد مطالعه جزء آبهای سخت تا خیلی سخت طبقه بندی می شود. نتایج نشان میدهد که میزان قابلیت هدایت الکتریکی (EC)در استخر A (مداربسته) بدلیل چرخش کامل آب بین مقادیر هدایت الکتریکی در ورودی وخروجی چندان اختلافی مشاهده نشد با این وجود میزان EC بجز در استخر A در سایر استخر های مورد مطالعه درحد نرمال و طبیعی بوده است ومقادیر pH آب ورودی و خروجی استخر های مورد بررسی در محدوده خنثی بوده است. حد اکثر غلظت COD در پساب خروجی استخر A ، B ، C وD به ترتیب 4/122 ، 6/20 ، 8/31 و15/9 میلی گرم بر لیتر اندازه گیری شده است. بیشترین میزان بار آلودگی BOD5 در پساب خروجی استخرA به میزان 4/5 میلیگرم بر لیتر بوده و در پساب خروجی استخر D (قنات سجادی) کمترین میزان بار آلودگی به میزان 4/1میلیگرم بر لیتر ثبت شده است . بنابر این طبقه بندی آبهای مورد مطالعه از لحاظ BOD5 بصورت زیر می باشد ، آب استخر D (قنات) جزء آبهای پاک و خیلی تمیز و آب استخر های B و C جزء آبهای نسبتا آلوده و آب استخر A جزء آبهای آلوده طبقه بندی می گردد.نتایج آنالیز نمونه ها در رودخانه گاماسیاب نشان می دهد تغییرات دمای آب در ورودی و خروجی مثبت ولی بسیار کم بوده است pH آب رودخانه در سرشاخه 93/7 در ورودی به 31/8 افزایش می یابد یافته است. در خروجی مزارع پرورش ماهی قزل دانش، قزل زاگرس و امیری مقدار BOD5 به ترتیب 22/2 ، 38/2 و 48/2 میلیگرم بر لیتر بوده است. مقدار COD در سرشاخه گاماسیاب 46/6 میلیگرم بر لیتر و در ورودی اولین مزرعه قزل دانش به 8/9 میلیگرم بر لیتر می رسد و در خروجی حوضچه های تکثیر پرورش قزل دانش به میانگین4/22 می رسد.مقدار مواد جامد معلق در مزارع پرورش ماهی و رودخانه نسبتاً پایین بوده است. در سرشاخه قزل دانش مقدار TSS برابر 34 میلیگرم بر لیتر و بیشترین مقدار TSS در خروجی قزل دانش 160 میلیگرم بر لیتر بوده است . نتایج فلزات سنگین نشان میدهد که غلظت فلزات اندازه گیری شده پایین تر از سطح مجاز استاندارد زیست محیطی می باشد .مراتب قرار گرفتن فلزات سنگین در پسابهای تولیده شده کارگاههای حاشیه رودخانه گاماسیاب بر مبنای غلظت آنها بصورتCu> Fe > Zn > Ni می باشد.
دستور العمل فنی و توصیه ترویجی :
در سالهای اخیر استفاده چند منظوره از پتانسیلهای بالقوه منابع آبی و بویژه رودخانه ها در راستای استفاده بهینه از این منابع و ایجاد اشتغال بصورت جدی مورد توجه قرار گرفته است. احداث استخرهای پرورش ماهی در بالادست بعضی از رودخانه های دائمی و استفاده از آب آنها برای پرورش ماهی قزل آلا و آبیاری کشاورزی نمونه ای از اینگونه فعالیتها می باشد . همانطوریکه نتایج بدست آمده نشان می دهد پساب اینگونه استخرها بدون هیچ گونه تصفیه اولیه مستقیماً وارد محیط و آب رودخانه می شوند. لذا مدیریت بهینه پساب اینگونه استخرها و کارگاههای پرورش ماهی مستلزم در اختیار داشتن اطلاعات مربوط به تغییرات کیفی آب در بخشهای مختلف و بویژه در پایین دست این رودخانه می باشد.بنابر این ضروری است با انجام بررسیهای لازم، توان خودپالایی رودخانه مشخص گردد تا ضمن اینکه از بروز آلودگی آب که مخاطراتی جدی برای آبزیان و امور کشاورزی دارد جلوگیری به عمل میآید .این پژوهش از نوع تحلیلی _ توصیفی است، ز یرا با استفاده از نتایج تحقیقات بنیادی و به منظور بهبود و به کمال رساندن رفتارها، روشها، ابزارها، وسایل، ساختارها و الگوهای مورد استفاده جوامع انسانی انجام می شود.در این تحقیق، پایش انجام شده از نوع پایش ارزیابی اثرات می باشد وتاثیر پروژه های خاص مربوط به فعالیتهای انسانی رابرروی کیفیت آب مورد سنجش قرار می دهد .بررسیهای صورت گرفته در مورد مدیریت استفاده از پساب ناشی از بهره برداری از کارکاههای پرورش ماهیان سردآبی نشان می دهد که در سالهای اخیر در کشورهای مختلف و بویژه در کشورهایی نظیر پاکستان و کنیا استفاده چندمنظوره از آبهای کشاورزی و مزارع پرورش ماهی،رونق زیادی یافته است.نتایج حاصل این تحقیق که با افزایش عناصر پر مصرف (نیتروژن و فسفر) به عنوان مواد مغذی حتی چنانچه آب تازه به مقدار کافی به استخرها وارد شود علیرغم این که میزان تولید ماهی افزایش یافته و راندمان اقتصادی بیشتر می شود اما فقط بخش اندکی از نیتروژن توسط ماهیان استفاده شده و بخش اعظم آن در کف استخرها انباشته شده و بخش قابل توجهی نیز وارد پساب می گردد. افزایش تولید با کاهش اکسیژن محلول در آب، میزان نیتروژن، فسفر، مواد معلق پساب و مواد راسب شده در کف استخر ارتباط مستقیم نشان می دهد. بر این مبنا به مالکان استخرهای پرورش ماهی توصیه می گردد در صورت عدم کنترل مواد مغذی و مواد آلی و مواد معلق جامد در آینده با مشکلات جدی زیست محیطی روبرو خواهید شد.بر این مبنا اتخاذ مدیریت مناسب جهت کاهش میزان فسفر، نیتروژن و مواد معلق پسابها در انتهای دوره فعالیت استخرها لازم بوده و بمنظور کاهش این مواد، راهکارهایی نظیر توسعه رسوبگیرهای استخرها و ممانعت ازفرسایش رسوبات کف استخرها و ورود آنها به محیط و آب رودخانه توصیه میگردد.سراب یا رودخانه گاماسیاب بزرگترین رودخانه منطقه بوده و از پتانسیل خوبی برای توسعه آبزی پروری بر خوردار می باشد . نتایج حاصل از این تحقیق حاکی از آن است که فعالیت کارگاههای پرورش ماهی و تراکم آبزی پروری در رودخانه گاماسیاب بر ظرفیت خود پالایی رودخانه تاثیری نداشته است.احداث کارگاههای تکثیر در مناطق بالا دست رودخانه بدلیل پایین بودن دمای آب رودخانه اقتصادی تر بنظر می رسد. نتایج حاصل نشان میدهد که اگر چه غلظت بعضی از پارامترهای اندازه گیری شده در پساب خروجی کارگاهها تغییر کرده و اندکی کیفیت آب پساب را پایین آورده اما نتایج بدست آمده با مراجع استاندارد جهت استفاده مجدد آبزی پروری و کشاورزی این تغییرات کیفی در حد بحرانی نبوده و با اعمال مدیریت صحیح در کار گاههای پرورش ماهی و اعمال مدیریت مناسب در تغذیه و کیفیت غذا در میزان کاهش آلودگی نقش مهمی ایفا می نماید .با توجه به نتایج حاصل شده و تامین و تولید مقادیر زیادی از عناصر غذایی مورد نیاز گیاهان از طریق پساب خروجی مزارع پرورش ماهی ، لذا ضمن محاسبه میزان عناصر غذایی در پساب تولید شده با توجه به تراکم ماهی در طی زمانهای مختلف و لحاظ آن در برنامه کوددهی سالانه مزارع ، اطلاع رسانی به موقع و قبل از مصرف کود در مزارع به مالکین و کشاورزان امری ضروری بنظر می رسد ، تا از مصرف بی رویه کودهای شیمیایی که منجربه افزایش عناصر غذایی در خاک و در نهایت موجب کاهش کمی و کیفی محصولات کشاورزی و تغذیه مصنوعی در رودخانه ها خواهد شد جلوگیری بعمل آید . شایان ذکر است که در مورد اهمیت پساب تولیدی حاصل از فعالیت آبزی پروری از لحاظ عناصر غذایی می توان از طریق نمایندگان کشاورزان یا از طریق انجمنهای اسلامی و دهیاران محلی جلسات آموزشی ـ ترویجی برگزار کرد تا بدین صورت اطلاع رسانی کامل و به موقع کشاورزان اطرف کارگاههای پرورش ماهی صورت گیرد و در مورد میزان و نوع مصرف کوددهی سالانه به مزارع کشاورزی توجه لازم مبذول گردد .
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی :
مدیریت بهینه پساب استخرها و کارگاههای پرورش ماهی مستلزم در اختیار داشتن اطلاعات مربوط به ویژگیهای کمی و کیفی آب چاه و آب رودخانه و تاثیری پذیری آن از پساب این استخرها می باشد. اصولاً بخش اعظم مواد آلوده کننده پساب خروجی استخرهای پرورش ماهی، متشکل از باقیمانده مواد غذایی مورد استفاده جهت تغذیه ماهیان سردابی می باشد .باقیمانده مواد غذایی مورد استفاده جهت تغذیه ماهیان سردابی معمولاً غنی از مواد ارگانیکی، نیتروژن و فسفر است. بخشی از این مواد توسط ماهیان مورد استفاده قرار کرفته و مابقی در کف استخرها انباشته شده و یا توسط آب از استخر خارج می شود. پساب این استخرها معمولاً موجب افزایش میزان آمونیوم، نیتریت، نیترات و ارتو فسفات و از طرف موجب تغییر EC و PH ،COD ،BOD5 ،DO در پساب تولیدی می گردد. در مسیر رودخانه معمولا با توجه به شیب و دبی آب رودخانه بخش قابل توجهی از آلودگیها بتدریج کاسته می شود. بنابر این ظرفیت خودپالایی رودخانه از عوامل مهمی است که تراکم آبزی پروری را در بخشهای مختلف رودخانه تعیین می نماید. با توجه به نتایج بدست آمده مدیریت استفاده دومنظوره از پساب استخرهای پرورش ماهی به علل و عوامل متعددی وابسته است و بدیهی است هرچه میزان همسویی این عوامل بیشتر باشد مدیریت اعمال شده موفق تر بوده و از راندمان بالاتری برخوردار می باشد . آگاهی ازاطلاعات مربوط به ویژگیهای کمی و کیفی آب رودخانه یا چاه و تاثیری پذیری آن از پساب استخرهای پرورش ماهی، ارتقاء سطح دانش کشاورزان منطقه در خصوص قابلیت استفاده از پسابها جهت آبیاری مزارع کشاورزی، افزایش و ارتقاء اطلاعات بهداشتی و زیست محیطی مالکان این استخرها، نظارت کافی بر فعالیت استخرهای پرورش ماهی، لزوم پایش و بررسی اثرات پساب استخرهای پرورش ماهی به آب رودخانه از مواردی می باشند که توجه جدی به آنها برای مدیریت بهینه پساب استخرهای پرورش ماهی ضروری می باشد.اعمال مدیریت مناسب جهت افزایش راندمان اقتصادی و کاهش اثرات زیست محیطی استخرهای پرورش نیازمند ارتقاء دانش فنی بهره برداران این حرفه می باشد. استفاده از غذاهای سالم و تازه، رعایت فواصل غذادهی، غذادهی به میزان کافی، رعایت بهداشت استخرها و آگاهی از عوامل بیماریزای ماهیان از جمله مواردی است که در صورت آگاهی و رعایت آنها میتواند در افزایش تولید و راندمان اقتصادی موثر بوده و درکاهش میزان مواد آلاینده در پساب استخرها بسیار موثر باشد.نصب و طراحی حوضچه های ته نشینی در قسمت خروجی هر استخر بویژه پرورش متراکم (مدار بسته) جمع آوری کل مواد جامد معلق و مواد زاید غذایی و هدایت آن به حوضچه کوچکتر منتقل شده و پس از خشک شدن بعنوان کود (کمپوست) مورد استفاده و مصرف باغات کشاورزی گردد علاوه بر این جمع آوری مواد اضافی و ته مانده غذایی می تواند باعث حذف و پایین آوردن مقادیر TSS و در نتیجه افزایش کیفیت آب رودخانه شود . بنابر این بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش و مطالب اشاره شده توسعه پرورش آبزیان اگر مسئولانه و مدیریت شده باشد نه تنها خطری برای محیط زیست ندارد بلکه کمک های زیادی به حفظ محیط زیست و تعادل اکوسیستمها و تنوع زیستی و تولید عناصر غذایی پرمصرف(از طریق پساب) در مزارع کشاورزی می نماید و بر این مبنا باید در انتخاب مکان و احداث کارگاههای تکثیر و پرورش و مدیریت بهره برداری پایدار از مجتمع ها باید نحوه و نوع کاربری پساب تولیدی و همچنین به نکات زیست محیطی آن توجه ویژه گردد .