اهمیت، ضرورت، اهداف و روش تحقیق:
در میان عوامل بیماریزای تهدید کننده تاسماهیان عوامل انگلی خارجی از اهمیت ویژه ای برخوردارند بطوریکه بر اساس بررسیهای جامع صورت گرفته (پروژه های بررسی کمی و کیفی بچه ماهیان خاویاری از مرحله تکثیر تا رهاکرد طی سالهای 1379الی 1382 و نیز طرح ملی بررسی وضعیت بهداشتی کارگاههای تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری طی سالهای 1384الی 1388) از جمله مهمترین مخاطرات بچه تاسماهیان در استخرهای خاکی، آلودگی آنها به انواع انگلهای تک یاخته ای خارجی می باشد. در این بین انگل تک یاخته ای خارجی شایع در بچه ماهیان خاویاری Trichodina . sp بوده که این تک یاخته ای می توانند علاوه بر ایجاد جراحات پوستی، زمینه آلودگی بچه ماهیان به انواع عوامل بیماریزا از جمله عوامل باکتریایی و قارچی را نیز فراهم نمایند. ماهیان آلوده به انگلهای خارجی عموماً ماهیانی ضعیف با قدرت بازماندگی کم بوده و در رقابت با شرایط سخت محیط های طبیعی از شانس بقاء کمتری برخوردار می باشند. با توجه به موارد مذکور لزوم کنترل و حذف انگلهای تک یاخته ای خارجی ماهیان خاویاری ضروری بنظر می رسد. که به این منظور مواد شیمیایی مختلفی از جمله فرمالین معرفی گردیده اند. امروزه استفاده از مواد ضدعفونی کننده شیمیایی به منظور کنترل و حذف عوامل بیماریزا در آبزیان را با توجه به دلایل مختلفی چون ایجاد آلودگی های زیست محیطی، امکان بروز تلفات گسترده در ماهیان تحت درمان، وسعت زیاد استخرهای ماهیان پرورشی، لزوم خروج ارز از کشور به منظور واردات اغلب این مواد و در نهایت تاثیرات سوء بر مصرف کنندگان (ایجاد مقاومتهای دارویی و...) را با مسائل ومشکلات جدی روبرو ساخته است . با توجه به ماهیت طبیعی و تاثیرات گیاهان دارویی در کنترل عوامل بیماریزا که از سالیان دور شناخته شده و در طب سنتی مورد استفاده قرار می گرفت امروزه گرایش به استفاده از گیاهان دارویی در پزشکی و دامپزشکی از جمله در بهداشت و بیماریهای ابزیان مورد توجه بیش از پیش قرارگرفته است.. با توجه به غنا و تنوع گیاهان دارویی کشور و لزوم جایگزینی مواد شیمیایی مورد استفاده در مبارزه با عوامل بیماریزا، ضرورت ارزیابی برخی از گیاهان دارویی بومی ایران بمنظور کنترل و درمان بیماریهای ماهیان از جمله ماهیان خاویاری احساس گردید.
نتایج:
با توسعه پرورش ماهیان خاویاری در کشور، لزوم توجه به سلامت آبزیان و استفاده از موادی با منشاء طبیعی در مبارزه با عوامل بیماریزای این ماهیان امری ضروری محسوب می گردد. در این راستا کاربرد گیاهان دارویی بجای مواد شیمیایی در کنترل عوامل ایجاد کننده بیماری از جمله انگلها حائز اهمیت می باشد. از آنجائیکه انگلهای تک یاخته ای خارجی از مهمترین عوامل انگلی خارجی تهدید کننده ماهیان خاویاری محسوب می شوند. لذا این تحقیق با اهداف تعیین غلظتهای کشنده عصاره های هیدروالکلی سیر و آویشن شیرازی بر روی بچه تاسماهی ایرانی، بررسی اثر بخشی و تعیین دوز های تأثیرگذار عصاره های مذکور در کنترل انگل تک یاخته ای تریکودینا انجام پذیرفت.
مطالعات تعیین غلظتهای نیمه کشنده (LC50) عصاره هیدروالکلی آویشن شیرازی بر روی بچه تاسماهی ایرانی نشان داد که این مقدار طی 96 ساعت معادل 65/766 میلی گرم در لیتر و در مدت زمان یکساعت به میزان 44/9933 میلی گرم در لیتر بوده است. همچنین بررسی غلظتهای نیمه کشنده (LC50) عصاره هیدروالکلی سیر طی مدت 96 ساعت معادل 97/1279 میلی گرم در لیترو در مدت زمان یکساعت 08/12624میلی گرم در لیتر تعیین گردید. طی انجام آزمایشات، کلیه فاکتورهای فیزیکوشیمیایی آب نظیر درجه حرارت، اکسیژن محلول، pH، نیتریت، نیترات، آمونیوم، هدایت الکتریکی و سختی در تیمارهای مختلف اندازه گیری شدند. همچنین مطالعات بافت شناسی بر روی بافت آبشش، کبد و پوست بچه تاسماهیان ایرانی در آزمایشات مربوط به تعیین غلظتهای نیمه کشنده انجام گردید. در بررسی گلبولهای سفید خون، اختلاف معنی دار آماری در میزان لنفوسیت و نیز نوتروفیل در تیمارهای مختلف مشاهده گردید(P<0.05). ولی میزان مونوسیت و نیز ائوزینوفیل بین تیمارهای مختلف اختلاف معنی دار آماری نشان نداد (P>0.05). طی انجام مطالعات تعیین غلظتهای نیمه کشنده عصاره های سیر و آویشن شیرازی، رفتارهای غیرطبیعی در بچه تاسماهیان ایرانی شامل افزایش تحریک پذیری، عدم تعادل، انقباض شدید عضلات و انحنای ستون فقرات در غلظتهای زیاد (تیمارهای 4 تا 7) این عصاره ها کاملاً مشهود بود .
پس از انجام مطالعات تعیین غلظتهای نیمه کشنده عصاره های هیدروالکلی سیر و آویشن شیرازی و با توجه به نتایج بدست آمده نسبت به انجام مطالعات تعیین غلظتهای تأثیرگذار (EC50) عصاره های مذکور در مبارزه با انگل تک یاخته ای تریکودینا اقدام گردید. در این بررسی محدوده غلظت 200 تا 600 میلی گرم در لیتر عصاره هیدروالکلی آویشن شیرازی برای انجام آزمایشات نهایی تعیین گردید. بر این اساس ضمن اینکه برای اولین بار مشخص گردید که عصاره آویشن شیرازی می تواند در مبارزه با انگل تک یاخته ای تریکودینا مؤثر باشد، میزان EC50 این عصاره طی مدت یکساعت حمام برابر 62/437 میلی گرم در لیتر تعیین گردید. بمنظور تعیین غلظت مؤثره عصاره هیدروالکلی سیر بر روی انگل مذکور در بچه تاسماهیان ایرانی محدوده غلظت 50 تا 400
میلی گرم در لیتر تعیین و میزان EC50 این عصاره طی مدت یکساعت حمام برابر 58/172 میلی گرم در لیتر محاسبه شد. نتیجه شمارش افتراقی گلبولهای سفید خون در مطالعات تعیین EC50 عصاره ها، نشاندهنده اختلاف معنی دار آماری در میزان لنفوسیت، مونوسیت ونیز نوتروفیل در تیمارهای مختلف نبود(P>0.05). در این بررسی میزان ائوزینوفیل در تیمارهای مختلف اختلاف معنی دار آماری را نشان دادند (P<0.05). طی انجام مطالعات تعیین غلظتهای مؤثره (EC50) عصاره های سیر و آویشن شیرازی هیچگونه رفتار غیرطبیعی در بچه تاسماهیان ایرانی مشاهده نگردید که خود حاکی از عدم وجود شرایط استرس زا از قبیل تحریکات عصاره ها طی انجام آزمایش مذکور بوده است.
بررسی مدت زمان اثربخشی نهایی عصاره ها بمنظور حذف کامل انگل تریکودینا در تیمارهای مختلف نشان داد که دوز محاسبه شده (EC50) عصاره هیدروالکلی سیر (58/172 میلی گرم در لیتر) و عصاره هیدروالکلی آویشن شیرازی (62/437 میلی گرم در لیتر) بترتیب حداکثر طی مدت زمان 3 و 5 ساعت توانایی حذف کامل انگل مذکور را دارند. این نتایج نشان داد که انگل مذکور از سطح آبشش و پوست بچه تاسماهیان ایرانی در تمامی تیمارهای عصاره هیدروالکلی سیر در مدت زمان 9 ساعت بطور کامل حذف گردید. این زمان برای عصاره هیدرو الکلی آویشن شیرازی 12 ساعت تعیین شد. نتایج تحقیق حاضر نشان داد که عصاره های هیدروالکلی سیر و آویشن شیرازی بترتیب با EC50 ، 58/172و 62/437 میلی گرم در لیتر در دسته مواد با سمیت کم طبقه بندی شده و جهت جایگزینی با مواد شیمیایی مناسب می باشند. این مطالعه نشان داد که شاخص درمانی عصاره هیدرو الکلی سیر معادل 15/73 بوده که نسبت به عصاره هیدروالکلی آویشن شیرازی با میزان 69/22 از مقدار بیشتری برخوردار بوده و بالطبع با توجه به تعریف این شاخص، از سلامتی بیشتری برخوردار است. می توان به سلامتی عصاره های گیاهی مورد استفاده در این تحقیق و لزوم جایگزینی این گیاهان دارویی با مواد شیمیایی تأکید نمود.
دستورالعمل فنی و توصیه ترویجی:
بدین منظور موارد ذیل بعنوان دستورالعمل های اجرایی طرح پیشنهاد میگردد:
1- نظر به اهمیت توجه به مبحث بازسازی ذخایر ماهیان خاویاری و نظر به توسعه پرورش ماهیان خاویاری در کشور و لزوم جایگزینی گیاهان دارویی بومی کشور به جای داروهای شیمیایی، استفاده از عصاره های سیر و آویشن شیرازی با توجه به نداشتن آثار سوء زیست محیطی و انسانی در کنترل انگل تک یاخته ای خارجی شایع (تریکودینا) در بچه تاسماهی ایرانی توصیه می گردد.
2- با توجه به اینکه غلظت مؤثره عصاره هیدروالکلی سیردر کاهش جمعیت انگلی تریکودینا بمیزان 50 درصد، در دوز 58/172 میلی گرم در لیتر طی یکساعت بدست آمد، لذا براساس نتایج این تحقیق می توان در زمانی کمتر از سه ساعت با دوز مذکور شاهد حذف کامل انگل از بچه تاسماهیان ایرانی بود.
3- در صورت استفاده از عصاره هیدروالکلی آویشن شیرازی با استفاده از دوز 62/437 میلی گرم در لیتر به مدت یک ساعت می توان شاهد حذف نیمی از جمعیت انگل تریکودینا از سطح پوست و آبشش بچه تاسماهیان ایرانی بود، این در حالیست که دوز مذکور توانایی حذف کامل این تک یاخته ای را در مدت زمان کمتر از پنج ساعت خواهد داشت.
4- در زمان استفاده از عصاره های مذکور، توجه به دامنه مناسب دمایی، اکسیژن محلول و pH آب ضروری است.
ویژگی مناطق کاربرد توصیه ترویجی:
1- بمنظور استفاده از عصاره های گیاهی سیر و آویشن شیرازی در راستای حذف انگل تریکودینا، ضمن جمع آوری بچه تاسماهیان ایرانی در حوضچه ها یا وان های ویژه ای می توان نسبت به این امر اقدام نمود.
2- عصاره های مذکور فاقد نقش مخرب بر فعالیت پرورش و نیز آلایندگی محیط زیست می باشند.
3- با توجه به اینکه امکان آلودگی به انگل تریکودینا در سایر گونه های ماهیان خاویاری و نیز ماهیان گرمابی در استخرهای پرورشی کشور وجود دارد لذا می توان نسبت به ضدعفونی این ماهیان، در مناطق مختلف گامهای مثمر ثمری برداشت.