چکیده
این تحقيق باهدف بررسی روند تغییرات کمی و کیفی شامل تعداد، میزان صید و استحصال خاویار، ترکیب جنسی، سن، طول، محاسبه صید در واحد تلاش ماهیان خاویاری، بررسی روند صید آنها و پراکنش صید ماهیان خاویاری به تفکیک گونه در مناطق و زمان‌های مختلف طی سالهای 1398 الی 1400 به اجرا در آمد. اطلاعات زیست‌سنجی ماهیان صید شده از تمامی صیدگاه‌های استان‌های شمالی جمع‌آوری گرديد. صيد در واحد تلاش (CPUE) در صیدگاه‌ها بر اساس قايق، روز، صد رشته دام و پره‌ها بر اساس تعداد پره کشی برآورد گرديد. نتایج نشان داد که تعداد و وزن ماهیان صید شده در سال 1400 نسبت به 1398 به ترتیب 12 و 9/1 درصد افزایش داشته است. این شاخص ها در دام به ترتیب 1/26 و 1/18 درصد افزایش و در روش صید با پره 6/2 و 0/11 درصدکاهش داشته است. روند صید ( تعداد) در صید گاه های دو استان گیلان و مازندران افزایشی و در پره های دو استان کاهشی بود. تعداد تاسماهی ایرانی با 2/ 68 الی 7/81 درصد گونه غالب بود. در صیدگاه‌ها 4/55 الی 6/84 درصد میزان صید کل از گونه تاسماهی ایرانی و 4/3 الی 4/22 درصد از گونه فیل‌ماهی بود. فیل‌ماهی در سال 98 الی 1400 دامنه 2/40 و 1/43 درصد ترکیب صید را در پره داشتند. میزان استحصال خاویار طی سال 1398 الی 1400 در صیدگاه‌ها 6/6 درصد کاهش و پره‌ها 8/8درصد افزایش داشته است. تلاش صیادی در صیدگاه‌ها سال 1400 نسبت به سال 98 به میزان 4/17 درصد افزایش و پره‌های صیادی به 9/5 درصد کاهش داشت. صید در واحد تلاش کل ماهیان در سال 1400 نسبت به 98 تغییری نداشت . CPUE تاسماهی ایرانی 6/48 افزایش، ازون برون و فیل ماهی به ترتیب 3/33 و7/85 درصد کاهش داشت. صید در واحد تلاش طی سالهای 98 الی 1400 در استان گلستان کاهشی و در استان های گیلان و مازندران افزایشی بوده است. در پره های صیادی کاهش تراکم نسبی در تمام گونه ها مشاهده گردید. گونه ازون برون با 0/25 درصد، تاسماهی ایرانی 0/17 و فیل‌ماهی 1/21 درصد کاهش داشتند. تراکم نسبی تاس ماهی ایرانی در صید گاه های استان مازندران و گیلان روند صعودی داشتند و در سال 1400 بیشترین تراکم این گونه در استان مازندران(76 گرم در صد رشته دام در هر روز) بود. طی سه سال بررسی بیشترین صید به ازای واحد تلاش نیز در ماه های مهر و آبان مشاهده شد. تراکم نسبی ماهیان خاویاری در پره های صیادی استان گیلان روند نزولی داشته و از 069/0 کیلوگرم در هر پره کشی به 036/0 کیلو گرم رسیده است. این روند در استان مازندران سال 1400 نسبت به سال 1398 افزایشی(5/20 درصد) و در استان گلستان کاهشی (8/5 درصد) بود.در سال 1400 صیدگاه‌های استان مازندران با 1/55 درصد و پره‌های استان مازندران با 0/37 درصد بیشترین صید تاسماهی ایرانی را بین سه استان داشتند. ماهیان نر در گونه تاسماهی ایرانی جنس غالب در سهم هر دو نوع صید بودند. نتایج نشان داد که 2/69 الی 9/76 درصد در دام ها و 8/72 الی 2/84 درصد در پره ها جنس نر بودند. بیشترین مقدار خاویار تاسماهی ایرانی( 8/88 الی 5/94 درصد) دارای کیفیت درجه یک (رقم یک) بود. میانگین خاویار دهی تاسماهی ایرانی طی این سال‌ها در دامنه 5/4 الی 8/4 کیلوگرم محاسبه شده است . حدود 95درصد از کل تاسماهی ایرانی صید شده طی سالهای 1400-1398 در دامنه طولی 113 الی 172 سانتی‌متر صید شده‌اند. درصد خاویار به وزن کل تاسماهی ایرانی ماده رسیده در محدوده 6/16 الی 9/16 درصد قرار داشت. در سال 1398 تعداد 15 عدد تعداد فیل‌ماهی صید شد که با 60 درصد کاهش به 6 عدد در سال 1400 رسید. تمامی فیل‌ماهی صید شده توسط دام‌ها در سالهای بررسی در ناحیه 4 (استان گلستان) صورت پذیرفته است. ولی پره‌های صیادی استان مازندران بیشترین تعداد صید را بین استان‌های شمالی داشتند. میزان صید در واحد تلاش فیل ماهی در دام ها 4/85 درصد و در ژره ها 4/39 درصد کاهش داشتند. درسال 1399 و 1400 تمام فیل ماهیان صید شده ماده رسیده بودند. تعداد صید ماهی ازون برون 7/32 درصد کاهش داشت . تعداد و وزن صید ازون برون در هر سه استان طی سال 1398 الی 1400 روند نزولی داشت. تراکم نسبی ازون برون در صید بوسیله دام 9/33 درصد کاهش داشت و در هر سه استان شمالی مشهود بود. CPUE ازون برون در استان مازندران بیشتر از مناطق غربی و شرقی بوده است. ماهیان ماده در گونه ازون برون با 1/64 الی 6/69 درصد جنس غالب در سهم صید سال 1400 می‌باشد بر اساس آزمون مربع کای نشان داده که بین نسبت جنسی نر و ماده ازون برون اختلاف معنی‌دار مشاهده شد. نتایج همچنین نشان داد که2/69 الی 0/85 درصد مقدار خاویار ازون برون دارای کیفیت درجه یک (رقم یک) بود.کیفیت خاویار در نیمه دوم سال به مراتب بهتر از بهار بود.میانگین خاویار دهی ازون برون بین 7/0±3/2، 5/5±0/2 کیلوگرم بود. میانگین خاویار دهی ماهیان صید شده در پره ها بیشتر از ماهیان صید شده در دام ها بود. ازون برون صید شده در ماه‌های بهار و زمستان دارای متوسط خاویار دهی بالاتری نسبت به سایر ماه‌های سال بود. بر اساس آزمون توکی اختلاف معنی‌دار میانگین خاویار دهی و وزن و طول ماهیان نر و ماده صید شده ماه‌های مختلف و صید دام و پره مشاهده نشد. حدود 95 درصد از کل ازون برون صید شده در دامنه طولی 108 الی 157 سانتی‌متر صید شده‌اند. متوسط خاویار به وزن ماده رسیده ازون برون 9/3±2/17 درصد بود. طی سه سال مورد بررسی و مقایسه نتایج آن با مطالعات گذشته شاهد تفاوت ملموسی از شاخصهای زیستی اعم از میانگین خاویار دهی ، طول ، وزن ، ترکیب جنسی و تغییر ترکیب صید استان های مختلف می باشیم به نظر می رسد بسیاری از آنها ناشی از عدم نظارت دقیق و مناسب بر فعالیتهای صیادی، سیاستهای تشویقی جهت افزایش انگیزه به منظور تحویل بیشتر ماهیان صید شده به مراکز بازسازی ذخایر می باشد ولی باتوجه‌به كاهش شدید تكثير طبيعي و همچنین کمبود مولد و در نتبجه کاهش تکثیر مصنوعي ماهیان خاویاری در سالهای اخیر و عدم حفاظت مناسب از ذخایر مخصوصاً بچه ماهیان خاویاری به نظر می‌رسد که جمعيت این ماهیان در سالهای آتی نیز روند شدید كاهشی خود را ادامه داده و طی سال های آینده به حداقل میزان خود برسد. اجرای طرح جامع حفاظت از منابع ماهیان خاویاری به‌منظور کاهش صید قاچاق، توجه هر چه بیشتر بر نظارت فعالیت صیاد و متناسب سازی سیاستهای تشویقی و مدیریتی، توجه بیشتر به فراهم نمودن شرایط جهت تکثیر طبیعی، مصنوعی و رهاسازی بچه ماهیان و همکاری همه جانبه اجرایی و تحقیقاتی کشورهای حاشیه دریای خزر از اعم فعالیتهای مهم در احیا و حفظ ذخایر بارزش ماهیان خاویاری است.