چکیده
آبزی پروری در قفس در 20 سال گذشته به سرعت رشد کرده است و در حال حاضر در پاسخ به فشارهای جهانی و رشد روز افرون تقاضا برای تولیدات آبزی در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، دستخوش تغییرات سریع می باشد. کاربرد ارزیابی اثرات زیست محیطی به عنوان یکی از ابزارهای مدیریت محیط زیست یکی از روشهای مقبول برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار است تا بر اساس آن بتوانند اثرات بالقوه زیست محیطی در نتیجه اجرای طرح را شناسایی نموده و گزینه های منطقی جهت رفع کاهش آنها انتخاب کنند. صرف نظر از روش پرورشی، پرورش آبزیان در قفس می تواند باعث ورود عوامل بیماری زا یا قطع سیکل بیماری ها و انگل ها، تغییر جانوران و گیاهان آبزی و تغییر رفتار و پراکنش ماهیان محلی شود. همراه با پرورش متراکم در قفس، غذای خرد نشده و مدفوع وارد محیط می شودو این مواد تولید اولیه را تحریک می کنند و روی کیفیت آب اثر نامطلوب می گذارند.پیامدهای پرورش ماهی در قفس روی محیط آبی نه تنها می تواند باعث بوجود آمدن تضادهایی با انواع دیگر کاربریها شود بلکه می تواند یک نتیجه منفی نیز روی عملکرد قفس اعمال کند. بنابراین درک و توانایی تعیین میزان پیامدهای پرورش آبزیان در قفس و تهیه دستورالعمل های بهره برداری منطقی از ذخایر آبزی مهم است. مهمترین اهداف طرح پرورش در قفس شامل توسعه اقتصادی از نظر افزایش تولیدات شیلاتی، جبران ذخایر کاهش یافته و در معرض خطر و افزایش سرانه مصرف آبزیان است. توسعه فعالیتهای آبزی پروری ، کشت گونه هایی با بازده بالای اقتصادی و ارزش غذایی و استفاده از پتانسیل بالقوه آبهای ساحلی از دیگر اهداف اینطرح خواهد بود. طرح حاضر در سواحل بحرکان در سواحل خوزستان (1392)( منطقه پیشنهادی مناسب پرورش ماهي با استفاده از قفس در بين عرض 30 َ 07 º 30 تا 30 َ 53 º 29 شمالي و طول 40 َ 48 º 49 تا 00 َ 60 º 49 شرقي) با هدف دستیابی به اهداف اجرایی طرح که همان ارزیابی اثرات زیست محیطی احتمالی ناشی از توسعه پرورش در قفس میباشد، اجرا شد. تعیین میزان سازگاری محیطی با اجرای پروژه، ارزیابی و انتخاب بهترین روش از روشهای عملی در دسترس، شناسایی و ارزیابی اثرات محیطی معنی دار پروژه ، ارزیابی هزینه ها و سود اجرای پروژه و روشهای کاهش اثرات با استفاده از ترکیب مدیریتهای محیطی و نظارتی ازجمله اهداف مهم اینگونه مطالعات است. در این مطالعه ابتدا به معرفی گزینه های فنی طرح و قوانین و مقررات مرتبط با اجرای طرح پرداخته و سپس بر اساس اطلاعات پروژه های در دست اجرا در منطقه، تمامی اطلاعات زیستی و غیر زیستی را برای ارزیابی اثرات طرح روی محیطهای فیزیکی - شیمیایی، بیولوژیک و اکولوژیک جمع آوری و آنالیز شد. و همچنین با جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای پیرامون اطلاعات اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی منطقه مورد نظر به بررسی اثرات اجرای طرح پرداخته ایم. روش ارزیابی در این مطالعه با توجه به شرایط محیط اجرای طرح و اطلاعات موجود وجهت دستیابی به یک ارزیابی کمی در رابطه با اثرات طرح، با استفاده از ماتریس لئوپولد به دلیل سهولت قضاوت و نیز بعنوان روشی گویا و جامع، انجام گردید. بر اساس ماتریس شناسایی و پیش بینی آثار، در فاز بهره برداری طرح در مجموع 95 اثر شناسایی گردید که در این میان 45 اثر از کل آثار با ماهیت منفی و 50 اثر دارای ماهیت مثبت بودند.از کل آثار پیش بینی شده، 16.12 درصد در محیط فیزیکی- شیمیایی، 51.63 درصد در محیط بیولوژیک و اکولوژیک، و 32.25 درصد در محیط اقتصادی اجتماعی حادث گردیده اند. در فاز بهره برداری، تمامی 15 اثر پیش بینی شده در محیط فیزیکی- شیمیایی ، منفی ارزیابی شده است و در محیط اکولوژیک - بیولوژیک از 48 اثر مورد ارزیابی 19 اثر مثبت و 29 اثر منفی ارزیابی شده است. در محیط اقتصادی - اجتماعی نیز از مجموع 32 اثر پیش بینی شده، تنها دو اثر منفی و سایر اثرات دارای ماهیت مثبت می باشند. طبق نتایج جداول امتیازات وزنی ، نمرات وزنی محیط های مختلف ، محیط فیزیکی- شیمیایی(24-)، محیط اکولوژیک – بیولوژیک (1+) محیط اقتصادی – اجتماعی (212+) جمع بندی شده اند . لذا با توجه به فعالیتهای این طرح، عمده اثرات منفی در محیط فیزیکی شیمیایی ناشی از تجمع ضایعات مواد غذایی و زائد ، تغییر کیفیت رسوب و نهایتا تغییر کیفیت آب است. محیط اکولوژیک و بیولوژیک در موازنه اثرات مثبت و منفی بوده و بنوعی عمده فعالیتها در محدوده اثر ضعیف دسته بندی شده اند که با ارائه راهکارهای کنترلی ، کاهشی و حفاظتی قابل جبران و ترمیم خواهند بود. در حالیکه اثرات اقتصادی اجتماعی بسیار مثبت ارزیابی شده است. نهایتا جمع امتیازهای محیطهای مختلف 189+ ارزیابی شده است که نشان دهنده مثبت بودن آثار طرح خصوصا از جنبه اقتصادی – اجتماعی است. در این مطالعه همچنین روش (MGM) ارائه شده توسط Lohani و Thanh (1980)، که بر اساس روش لئوپولد طرح ریزی شده است ،مورد استفاده قرار گرفت. همانگونه که از نتایج محیطهای مختلف مشخص است ، بترتیب اثر روی فون جانوری (34.13%)، موجودات بنتیک و کفزیان (27.14%)، کیفیت رسوب(10%) و بهداشت و ایمنی شاغلین (8%) ارزیابی شده اند که نشان دهنده تاثیر متوسط تا ضعیف فعالیتها روی محیط خواهد بودکه با اعمال روشهای کاهش و حذف اثر قابل ترمیم خواهند بود. دسته بندی مقدار نقطه سختی اثر SP (Severity point) نیز انجام شده است.با توجه به مقادیر SP تعیین شده تنها اثر روی موجودات بنتیک و نرمتنان با SP (27)، در محدوده اثر متوسط رو به پایین ارزیابی شده است و سایر اثرات در دسته اثر کم یعنی کمتر از 22.5 قرار میگیرند. باوجود آثار مثبت اقتصادي و اجتماعي حاصل از اجراي پروژه پرورش در قفس در منطقه بحرکان در سواحل خوزستان همانگونه كه در قسمت شناسايي اثرات نيز عنوان شد، اين پروژه در صورت رعايت ضوابط و استانداردهاي لازم در بخش طراحي و اجرا و بکار گیری راهکارهای حذف و کاهش اثرات زيست محيطي ، آسیب زیست محیطی نامطلوبی را در محیطهای مختلف از خود بر جاي نمی گذارد. با توجه به آنكه بسياري از اين آثار منفي را مي توان با اجراي گزينه هاي اصلاحي و طرح هاي بهسازي به حداقل ميزان خود رسانده ويا حتي حذف نمود، امکان اجراي پروژه پرورش در قفس در منطقه مورد نظر و با تاکید بر پرورش گونه های بومی منطقه، خصوصا صبیتی ، سوکلا و هامور، پذيرفته مي شود.