چکیده
این پژوهش در محدوده حوضه جنوبی دریای خزر در مجاورت مصب رودخانه های سفید رود، تجن و گرگانرود) طی سال 1395 به انجام رسید. به منظور بررسی قابلیت استفاده از پنج بافت سخت (اتولیت، فلس، شعاع سخت باله، عدسی چشم و مهره هاي پشتی) ماهی سفید (Rutilus kutum) و برای ارزیابی قابلیت پایش زیستی (Biomonitoring) از طریق سنجش تغییرات میزان تجمع زیستی عناصر (Bioconcentration) و همچنین بررسی تجمع عناصر در بافت های ماکول و مخاطرات احتمالی ناشی از مصرف آنها، تعداد 60 نمونه ماهی سفید از سه ایستگاه طی خرداد 1395 توسط تورهای پره ساحلی نمونه برداری شد. در مجموع میزان تجمع 13 عنصر اصلی و فرعی (Major and trace elements) در نمونه ها (پنج بافت سخت مذکور و دو بافت عضله و کبد) توسط روش پیکسی (PIXE: Proton Induced X-ray Emission) مورد بررسی قرار گرفت. بطور کلی الگوی تجمع عناصر در عدسی چشم نسبت به سایر بافت ها تا حدود زیادی متمایز بود. ترتیب تجمع عناصر در دو بافت نرم مورد بررسی، تقریبا مشابه بود، اما Sr در بافت عضله قابل تشخیص نبود. عناصر Ca، Fe ، S، Cl و K در تمامی بافت های مورد بررسی، قابل تشخیص بودند اما عنصر Br تنها در اتولیت قابل اندازه گیری بود. کمترین میزان تشابه بین بافت ها در مورد عدسی چشم (عناصر P، S و Zn) و کبد (عناصر Cl ، Fe و K) قابل تشخیص است. در حالی که در مورد عناصر Sr و Ca ، اتولیت حداکثر فاصله را آشکار ساخت. از سوی دیگر از نظر تجمع K ، بافت های نرم و سخت در قالب دو گروه کاملا مجزا قابل طبقه بندی می باشند. هیچگونه همبستگی معنی داری بین عناصر و خصوصیات بیومتریک (وزن، طول کل و طول استاندارد) مشاهده نگردید. بر اساس نتایج حاصله به نظر می رسد که تمام بافت های سخت، به جز عدسی چشم، ممکن است جایگزین های بالقوه ای برای پایش زیستی عناصر Ca، Cl، Fe، K و S در حوزه جنوبی دریای خزر باشند. فلس ها و شعاع باله ها را می توان به عنوان جایگزین های بالقوه غیر کشنده برای سایر ساختارهای سخت مطرح نمود. از میان عناصری که با بکارگیری روش پیکسی در بافت ماکول (عضله) قابل اندازه گیری بودند، تنها برای چهار عنصر Zn، Cu، Fe و Mn آستانه های مجاز در برخی استانداردهای بین المللی تعریف شده است که میانگین مقادیر اندازه گیری شده در این تحقیق در تمامی موارد در مقایسه با استانداردهای مزبور بسیار کمتر می باشد. لذا به نظر می رسد مصرف کنندگان این ماهی از نظر تجمع چهار عنصر مزبور در بافت ماکول ماهی در معرض تهدید سلامتی نیستند.