بررسی هیدرولوژی و هیدروبیولوژی خلیج فارس در محدوده آبهای خوزستان، بوشهر و هرمزگانعلیرضا نیکویان
با همکاری :محمود ابراهی
تهران
مؤسسه تحقیقات شیلات ایران
بخش اکولوژی منابع آبی
شماره ثبت
10288/84
وزارت جهاد کشاورزی
سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی
مؤسسه تحقیقات شیلات ایران
می ـ غلامرضا ایزد پناهی ـ منصور نیل ساز
چکیده
مطالعه جامع هیدروبیولوژی خلیج فارس با هدف بررسی نوسانات مکانی و زمانی عوامل فیزیکی ، شیمیایی و زیستی و هم‌چنین تعیین وضعیت آلودگی محدوده آبهای ایرانی حوزه خلیج فارس طی سالهای 82-1379 بمورد اجرا گذاشته شد. این مطالعات با مشارکت و همکاری مراکز تحقیقات شیلاتی بندرعباس ، بوشهر و خوزستان و با استفاده از کشتی تحقیقاتی فردوس انجام گردید . منطقه مورد بررسی تمام آبهای ایرانی در بخش شمالی خلیج فارس از شمال غربی در استان خورستان تا تنگه هرمز در استان هرمزگان را شامل می‌گردید. در محدوده فوق 15 ترانسکت عمود بر ساحل هرکدام به فاصله حدود 30 مایل از یکدیگر در نظر گرفته شد . در هر ترانسکت تعداد 3 ایستگاه اصلی نمونه‌برداری هر کدام به فاصله 10 مایل از هم بعنوان ایستگاه اصلی و3 ـ 1 ایستگاه فرعی نیز با توجه به فاصله ایستگاه سوم تا محدوده آبهای بین‌المللی هر کدام بفاصله 10 مایل از یکدیگر انتخاب گردید. نمونه‌برداری بصورت فصلی از بهمن ماه 1379 آغاز گردید و طی سال 1380 نیز چهار دور نمونه‌برداری در چهار فصل سال انجام گردید.
پارامترهای فیزیکی و شیمیایی آب مانند درجه حرارت ، شوری ، دانسیته ، اکسیژن محلول ، pH ، هدایت الکتریکی و کلروفیل بوسیله دستگاه CTD ، مواد مغذی آب بوسیله اسپکتروفتومتر ، پلانکتونها بوسیله بطری نیسکین از 5 لایه عمقی در ستون آب و بنتوزها بوسیله دستگاه نمونه‌بردار grab مدل پترس مورد نمونه‌برداری و آنالیز قرار گرفت . هم‌چنین هیدروکربن‌های نفتی در آب ، رسوبات و نمونه‌های ماهی با استفاده از دستگاه
GC- MS و فلزات سنگین شامل وانادیوم ، نیکل ، کادمیوم و سرب با استفاده از دستگاه ICP-MS مورد آنالیز قرار گرفت . کلیه داده‌های حاصل از این بررسیها با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
طبق نتایج حاصله میتوان به موارد ذیل بصورت خلاصه اشاره نمود:
- لایه ترموکلاین در محدوده آبهای ایرانی خلیج فارس در فصل بهار در عمق حدود 15 متری با اختلافی معادل 10 درجه سانتیگراد بین دمای آبهای سطحی و عمقی تشکیل می گردد، در تابستان تشدید شده و بتدریج این وضعیت تا اواخر پائیز برطرف می گردد. با توجه به تاثیر منفی لایه ترموکلاین در حاصلخیزی آبها میتوان گفت که فصل استحصال اقتصادی آبزیان در محدوده آبهای ایرانی خلیج فارس عمدتاً از اواسط پاییز تا اواخر زمستان است .
ـ غلظت مواد غذایی در منطقه مورد بررسی از شمال شرقی به سمت شمال غربی خلیج فارس کاهش مییابد بطوریکه تراکم مواد مغذی در محدوده تنگه هرمز بیشتر از سایر مناطق است .
ـ تراکم فیتوپلانکتونها بر خلاف مواد مغذی در بخش شمال غربی به سمت شمال شرقی خلیج فارس کاهش یافته و پراکنش آنها در ستون آب عمدتاً محدود به سطح تا عمق 30 متری است . لذا میتوان گفت که تغییرات تولیدات اولیه در خلیج‌فارس حداکثر تا اعماق 30 متری قابل بررسی است . دلایل وجود چنین وضعیتی از نظر توزیع مواد مغذی و پلانکتونهای گیاهی مورد بحث قرار گرفته است.
ـ از نظر ترکیب پلانکتونهای جانوری راسته کالانوئیدها (calanoida) از رده کوپه پودها (Copepoda) که در مطالعات قبل از جنگ خلیج فارس گروه غالب را تشکیل میداده‌اند جای خود را به راسته سیکلوپوئیدها(Cyclopoida) داده‌اند که دارای ارزش اکولوژیک کمتری میباشند.
ـ در مجموع، 146 خانواده از انواع ماکروبنتوزها در منطقه مورد بررسی شناسایی گردید که پلی‌کیت‌ها و گاستروپودها هر کدام با 46 و 20 خانواده بترتیب در رتبه‌های اول و دوم از نظر فراوانی قرار داشتند. بیشترین فراوانی بنتوزها در آبهای محدوده استان خوزستان و کمترین آن در آبهای محدوده استان بوشهر ثبت گردید. میانگین توده زنده ماکروبنتوزها برای کل منطقه مورد بررسی معادل 700/8 گرم وزن تر در متر مربع برآورد گردید.
ـ بررسی غلظت عناصر سنگین مانند وانادیوم ، نیکل ، کادمیوم و سرب در رسوبات منطقه و مقایسه آن با سایر بررسیها و استانداردهای جهانی بیانگر آن است که غلظت کادمیوم ، نیکل و سرب بمراتب از مقادیر ارائه شده در استانداردهای جهانی بیشتر است ، مقادیر غلظت عناصر فوق در بافت سه گونه از ماهیان تجاری و کفزی خلیج فارس شامل ماهی هامور ، کفشک تیزدندان و کفشک ریز نشان میدهد که این مقادیر در اکثر موارد یا در محدوده ارقام بدست آمده در سایر مناطق یا کمتر از آن میباشد.
ـ حداقل و حداکثر غلظت هیدروکربن‌های نفتی در بررسی حاضر در آبهای منطقه خلیج فارس بترتیب 52/1 و 1/36 میکروگرم د رلیتر اندازه‌گیری گردید .بطورکلی غلظت مواد نفتی در آب و رسوبات از تنگه هرمز به سمت شمال غربی (آبهای محدوده استان خوزستان ) روندی افزایشی را نشان میدهد که این وضعیت میتواند به دلیل وجود مواد نفتی با غلظت بیشتر در رسوبات بستر در منطقه مذکور باشد.
واژه های کلیدی : هیدروبیولوژی ـ آبهای ایران ـ خلیج فارس ـ پلانکتون ـ بنتوز ـ آلودگی نفتی ـ فلزات سنگین