بررسی بافت شناسی آبشش،گناد،کلیه، کبد و
دستگاه گوارش در تاسماهی ایرانی
(Acipenser persicus )
استان گیلان ـ شهرستان رشت
انستیتو تحقیقات بین المللی ماهیان خاویاری
بخش آبزی پروری
شماره ثبت
10240/84
وزارت جهاد کشاورزی
سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی
مؤسسه تحقیقات شیلات ایران ـ انستیتو تحقیقات بین المللی ماهیان خاویاری
چکیده
اهمیت شیلاتی ماهیان خاویاری دریای خزر و جایگاه تاسماهی ایرانی یا قرهبرون Acipenser persicus بعنوان گونه بومی حوضه جنوبی دریای خزر و دارا بودن بالاترین میزان صید و بهرهبردرای و همچنین بازسازی ذخایر و رهاسازی بچه ماهیان حاصل به دریای خزر و ضرورت کسب اطلاعات در خصوص ساختار بافت شناسی این گونه با ارزش بمنظور بهرهجویی در سایر تحقیقات، از دلایل عمده انجام این پژوهش بوده است.
مراحل اجرایی پروژه طی سالهای 1380 ـ 1377 پس از صید (به روش گوشگیر و پرهکششی) و انتقال تعداد 34 عدد تاسماهی ایرانی (18 نر و 16 ماده) با میانگین طول cm 3/146 و میانگین وزن kg 75/13، از صیدگاههای نواحی 1 و 2 شیلاتی بانجام رسید. ماهیان پس از صید بسرعت مورد زیست سنجی (طول کل، طول فورک و وزن کل) واقع شده و از طریق بررسی ماکروسکوپیک گناد تعیین جنسیت اولیه گردیدند. نمونه بافتهای مورد نظر شامل آبشش (کمانهای اول و سوم)، گناد نر و ماده (خلفی، میانی و قدامی)، دستگاه گوارش (مری، معده و روده)، کبد (قسمتهای مختلف لوبهای کوچک و بزرگ) و کلیه (خلفی، میانی و قدامی) به ضخامت چند میلیمتر و به وسعت چند سانتیمتر تهیه و بطور مستقل در ظروف نمونهبرداری توسط فیکساتیو بوئن تثبیت شدند.
مراحل آماده سازی بافت جهت تهیه اسلایدهای بافتی طی مراحل آبگیری، شفافسازی، پارافینه شدن، قالبگیری، برش (توسط دستگاه میکروتوم Leitz به ضخامت 7 ـ 5 میکرون)، رنگآمیزی (به روش هماتوکسیلین ـ ائوزین، H & E) و مونته کردن انجام پذیرفت. سپس تصویربرداری از نمونههای شاخص با استفاده از تعداد 10 میدان بافتی توسط میکروسکوپ نوری صورت گرفت.
در مطالعه ساختار میکروسکوپیک آبشش به طور عمده وجود یاختههای کلراید، غضروف پشتیبان، گلبولهای قرمز، تیغه و رشتههای آبششی، اپیتلیوم، یاختههای پیلار، یاختههای تنفسی و تیغههای تنفسی مشاهده گردید.
تخمدان تاسماهی ایرانی نیز دارای الگوی ریختی مشابهی با سایر تاسماهیان بوده و بخش اعظم آن را بافت استروما تشکیل میدهد. فولیکولها بعنوان شاخص اصلی ساختاری و عملکردی در تخمدان شناخته شدند بطوریکه شاخص افتراقی تخمدان از بیضه در مراحل اولیه رشد، از طریق وجود شیارهای قشری در گناد مشخص گردید. تخمدان در مرحله I رسیدگی جنسی واجد شیار و ظهور یاختههای اووگونی در مرحله آغازین رشد پروتوپلاسمیک تخمک است، سرعت تشکیل آن بطئی و بصورت فشرده به بخش پشتی حفره داخلی بدن چسبیدهاند، یاختههای اووسیت نیز در داخل کیسههای تخمدانی بصورت مجتمع مشاهده میشوند. در مرحله II رسیدگی جنسی ، رنگ گناد زرد متمایل به گلی با چینهای عرضی مشخص در بخشهای جانبی بوده، بافت چربی بعنوان منبع انرژیزا برای رشد تخمک میباشد. این دوره بسیار طولانی بوده، تخمکهای اولیه بصورت فولیکولی شکل و تک قشری بوه و در برش تخمدان با چشم غیرمسلح بصورت نقاط ریز سفید رنگ قابل مشاهده است. مرحله III رسیدگی جنسی با رشد تروفوپلاسمیک تخمکها و کاهش ذخایر چربی، افزایش حجم تخمک، نمایان شدن رنگدانهها در زیرغشای یاختهها و رشد مژه کمانی بخش ژلاتینی، فولیکول همراه است. هسته دور از مرکز بوده و در حاشیه آن هستکهای ریز فراوان مشهود میباشد در این مرحله لایه گرانولوزا نمایان میگردد. در مرحله IV رسیدگی جنسی بر رشد تخمکها افزوده شده و هسته بطرف قطب جانوری مهاجرت میکند. زردههای دانه ریز در قطب جانوری و زردههای دانه درشت به همراه قطرات چربی در قطب گیاهی متمرکز میگردند. رشد لایههای خارجی تخمک ادامه یافته و رشد پروتوپلاسمیک تخمک در این مرحله تکمیل میگردد. در این مرحله رشد نهایی هسته زایشی یا (GV) germinal vesicle صورت میپذیرد و تخمک توسط لایههای فولیکول (Follicle)، ژلهای (Jelly Coat)، شعاعی (Zona Radiata External) ، شعاعی داخلی (Zona Radiata Internal)، چربی (Fatty Layer) و رنگدانهها (Pigments) احاطه شده است. مرحله V رسیدگی جنسی با خونریزی سطحی تخمدان ناشی از خروج تخمکها و بقایای تخمکهای اووله نشده بوده همراه بوده، همزمان با پدیدار شدن تخمکهای مرحله دوم رسیدگی جنسی، تخریب تخمکهای خارج نشده نیز بوقوع میپیوندد. درتخمدان مرحله VI رسیدگی جنسی، بوضوح تخمکهای مرحله دوم رسیدگی جنسی مشهود بوده، ضمن حضور تخمکهای مراحل مختلف رشد و نمو، فولیکولهای پاره شده و ذخایر رنگدانهای نیز قابل مشاهده است.
بیضه در تاسماهی ایرانی در مرحله I رسیدگی جنسی شامل یاختههای اسپرماتوگونی در بخش زایشی آن میباشند. بیضه در امتداد ستون فقرات قرار داشته و توسط مزانشیمهای کوتاه به دیواره پشتی دیافراگم یا ناحیه اولیه تشکیل کلیه چسبیدهاند. در مرحله دوم رسیدگی جنسی بیضه، اسپرماتوگونیها بصورت یک ردیف در دیواره کانالهای غدد جنسی قرار گرفته و فاقد شیار میباشند. اسپرماتوسیتهای اولیه و ثانویه و یاختههای سرتولی قابل مشاهده هستند. در مرحله III رسیدگی جنسی بیضه، یاختههای اسپرماتوگونی به شدت در حال تکثیر و تقسیم بوده، عروق خونی بصورت یاختههای خونی متراکم ملاحظه میگردند. توسعه شکلگیری اسپرماتوسیتهای اولیه و ثانویه، انجام تقسیمات میوزی و حضور اسپرماتیدها در این مرحله صورت میپذیرد.
مرحله IV رسیدگی جنسی بیضه، مبین روند فعال چرخه اسپرمزایی بوده و با توسعه تقسیمات میوزی و ورود اسپرمها به کانالهای اسپرمی همراه است. درمرحله V رسیدگی جنسی خونریزی سطحی گسترده ناشی از خروج اسپرمها در بیضه بوقوع پیوسته، اسپرماتوزوئیدها، کانالهای اسپرمی و عروق خونی فراوان مشهود است. در مرحله VI رسیدگی جنسی یاختههای بزرگ اپیتلیوم فولیکولی و کانالهای اسپرمی تخلیه شده ملاحظه میگردند.
بافت کلیه در تاسماهی ایرانی از سه بخش پیشین (یا قدامی یا پرونفروز شامل دانههای مالپیگی و قطعات نفرونی)، میانی و دمی تشکیل شده است.
نفرونها شامل جسم دانههای مالپیگی، گلومرولها و کپسول بومن، لولههای کلیوی با مجاری ادراری، قطعه گردنی، بخش مارپیچ، قطعه میانی و بخش مارپیچ دور در کلیه وجود داشته و در مطالعات میکروسکوپیک بافتشناسی الگوهای متفاوتی را از خود بروز میدهند.
بافت کبد نیز از دستجات سلولی هپاتوسیتها، قطعه باب، مجاری صفراوی، عروق لنفاوی، مویرگهای کبدی یا سینوزوئید، یاختههای کوپفر و یاختههای کبدی تشکیل شده است. یاختههای کبدی دارای ساختاری تقریباً مدور و چندضلعی بوده، دارای یک هسته کروی مشخص با یک هستک میباشند، شبکه آندوپلاسمی و سایر اندامهای اصلی در سیتوپلاسم آن حضور داشته و مقادیرقابل ملاحظهای از چربی و گلیکوژن در سیتوپلاسم آن قابل مشاهده هستند. بنابراین ، در رنگآمیزی یاختههای کبدی تعداد زیادی از این واکوئلها ظاهر میگردند.
لوزالمعده در تاسماهی ایرانی دارای دو بخش برونریز و درونریز است بطوریکه بخش برونریز ترشحات پانکراتیک و بخش درونریز (جزایر لانگرهانس) ترشح هورمونها را عهده دارند. ساختار نامنظم هپاتوسیتها و ساختمان آسینیهای لوزالمعده در آن مشهود میباشند.
بافت گوارش نیز شامل لوله گوارشی مشتمل بر حفره دهانی، حلق، مری، معده و روده با لایههای مخاطی و ماهیچهای است. بطوریکه لایه مخاطی شامل پوشش مخاطی، پهنک پارین، لایه متراکم، مخاط ماهیچهای و لایه زیرمخاطی و لایه ماهیچهای شامل لایه ماهیچهای حلقوی، لایه ماهیچهای طولی و غشای خونابهای میباشد. مخاط مری در بخش پیشین دارای پوشش مخاطی مطبق ولی در بخش پسین ساده است. یاختههای پوششی مخاط مری شامل ماده زمینه شبه موکوس در سیتوپلاسم و فاقد مخاط ماهیچهای بوده، لایه زیرمخاط ترکیبی از بافت پیوندی نسبتاً متراکم میباشد. بافت معده از دو بخش مستقل با ساختار غدهای جهت انبارکردن غذا و شروع هضم شیمیایی و همچنین با ساختار غیرغدهای با لایه عضلانی قوی جهت ایجاد حرکات معدی و هضم مکانیکی تشکیل شده است.
بخشهای مخاطی ساده و چین خوردهاند. روده نیز از انتهای بخش پیلوریک معده تا مخرج گسترده بوده و شامل دوازدهه، روده پیشین، روده پسین و راست روده میباشد. دوازدهه نیز بخشی از روده است که مجاری صفراوی، پانکراس و زواید پیلوریک به آن راه مییابند. پوشش مخاطی روده از یک لایه منفرد یاختههای پوششی ستونی بلند تشکیل یافته و در برگیرنده یاختههای مخاطی است. راست روده آخرین بخش روده بوده که دریچه بین آن و روده پسین وجود دارد. مخرج نیز بعنوان پایانه باز شونده لوله گوارش محسوب میشود. در ساختار مخاط رکتوم، اپیتلیوم حاوی سلولهای جامی شکل است و درپارین غدد لولهای ساده مشاهده شده ولی فاقد غدد بزرگ منشعب رودهای میباشند.
نتایج حاصل از این تحقیق ضمن مشخص نمودن ساختار میکروسکوپیک اندامهای مورد مطالعه در تاسماهی ایرانی زمینه انجام سایر مطالعات تخصصی مرتبط را نیز فراهم میسازد.
واژههای کلیدی: تاسماهی ایرانی، بافتشناسی، آبشش، گناد، کلیه، کبد، دستگاه گوارش